کتیبه شاپور یکم در کعبه زرتشت این کتیبه بر دیوار ساختمان کعبه زرتشت در نقش رستم درشهرستان مرودشت استان فارس کنده شده‌است. ساختمان کعبه به صورت مکعب است و بر سه ضلع آن به سه زبان فارسی میانه، زبان پارتی و زبان یونانی کتیبه‌هایی نگاشته‌شده‌است.
تحریر پهلوی دارای ۳۵ سطر و بر دیوار شرقی، تحریر پارتی دارای ۳۰ سطر و بر دیوار غربی و تحریر یونانی دارای ۷۰ سطر و بر دیوار جنوبی نگاشته شده‌است. تحریر یونانی و پارتی نسبت به تحریر پهلوی آسیب کمتری دیده‌است. همچنین در تحریر پارتی و یونانی توافق بیشتری دیده می‌شود و این دو با تحریر پهلوی تفاوت‌هایی دارند. احتمالاً شاپور یکم مطالب خود را برای دو دبیر تقریر کرده‌است و هر کدام مطالب را جداگانه نوشته‌اند که بعد در سنگ کنده شده، ظاهراً اختلاف تحریرها از اینجا ناشی شده‌است.
این کتیبه دارای این بخش‌هاست:
۱. مقدمه ۲. متن اصلی ۳. خاتمهٔ کتیبه.
مقدمه: شامل معرفی شاپور یکم و ذکر نسب اوست.
متن اصلی: خود دارای چند بخش است:
- ذکر استان‌های کشور
- شرح نخستین لشکرکشی شاپور علیه گردیانوس قیصر روم و از میان رفتن او و جانشین شدن فیلیپ عرب و قبول پرداخت خراج
- دومین لشکرکشی شاپور. در این بخش شاپور سرزمین‌های اشغال شده، توسط سپاه ایران را برمی‌شمارد.
- لشکرکشی سوم و به اسارت درآمدن والریانوس (والرین) قیصر و ذکر سرزمین‌هایی که به تصرف ایران درآمده‌بود.
- ذکر تأسیس آتشکده‌هایی که شاپور در جاهای مختلف برای روان خویش یا اعضای خاندان خود بر پا داشته و نذوراتی که برای روان خویش یا خاندان سلطنتی یا بزرگان دربار به این آتشکده‌ها اختصاص داده‌است.
خاتمهٔ کتیبه: مشتمل بر این نکته‌است که شاپور این سرزمین‌ها را به یاری ایزدان به‌دست‌آورده و مرز شرقی ایران که شامل کاشغر تاشکند و شهر مرو بوده‌است و به آیندگان توصیه کرده‌است که در کارهای ایزدان و امور خیریه بکوشند. در پایان تحریر پارتی نام دبیر نیز ذکر شده‌است.
کتیبهٔ شاپور یکم در کعبه زرتشت از چندین جهت از مهم‌ترین کتیبه‌های ساسانی است. اهمیت زبان‌شناسی آن در این است که این کتیبه منبعی قدیمی برای مطالعهٔ ساختمان زبان پهلوی و زبان پارتی است. از نظر تاریخی شرح حوادث مهم در آن آمده‌است و نیز با مطالعهٔ آن تا حدی به تشکیلات اداری و مناصب مهم این دوره پی می‌بریم. علاوه بر آن، ذکر تعداد بسیاری از نامهای خاص در این کتیبه بر گنجینهٔ نامهای خاص ایرانی می‌افزاید.
متن کتبه
متن آن در 29 بند درج شده که میتوانیدبرای مطالعه ی آن به دانشنامه ی آزاد مراجعه کنید.
اهمیت تاریخی کتیبه کعبه زرتشت
کتیبه پهلوی کعبه زرتشت که تاکنون از لحاظ کمیت و کیفیت بزرگترین و مهم‌ترین سند و کتیبه پهلوی ساسانی و به منزله یک صفحه درخشان و غیرقابل انکار تاریخ شاپور اول و کشور گشائی او و حدود و ثغور کشور پهناور ایران ساسانی می‌باشد. کعبه زرتشت که نگاهبان این اعتبار و سند پرارج و بهاست و کتیبه به سه خط پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و یونانی بر بدنه آن کنده شده یک بنای چهارگوش ساده و در عین حال زیبا و باهیمنه ایست که دوازده متر ارتفاع دارد و از شانزده ردیف سنگ‌های گران وزن مرمرنما در فاصله چهل و شش متری کوه مقدس حاجی‌آباد برابر آرامگاه ابدی شاهنشاهان هخامنشی و در همان دوران بنا گردیده که فکر حمل چنین سنگ‌های عظیم‌الجثه ئی انسان را مات و مبهوت می‌سازد.
بررسی کتیبه کعبه زرتشت
راجع به اینکه کعبه زرتشت برای چه منظوری بنا گردیده اقوال و عقاید مختلف است بعضی آن را مقبره و پاره‌ای جایگاه آتش مقدس و دسته‌ای محل نگاهداری کتاب مقدس اوستا و پرچم‌های سلطنتی دانسته‌اند.
این کتیبه که بی تردید مهم‌ترین کتیبه فارسی میانه است به سه زبان پارتی سی سطر بر دیوار غربی، پهلوی سی و پنج سطر بر دیوار شرقی و یونانی هفتاد سطر بر دیوار جنوبی کعبه زرتشت تحریر شده‌است. تحریر پهلوی آسیب بسیار دیده ولی تحریر پارتی و یونانی آن با آسیب دیدگی کمتری کاملاً قابل قرائت می‌باشد. از این روی تحریر پارتی کتیبه در اینجا مورد پژوهش قرار گرفته‌است. این کتیبه از سه بخش مقدمه شامل معرفی و نسب شاپور متن اصلی شامل محدوده جغرافیائی ایران ساسانی، شرح سه لشکر کشی شاپور به امپراتوری روم و برپاکردن آتشکده‌ها و موخره شامل توصیه‌های شاپور به آیندگان ترکیب یافته‌است. این کتیبه بی شک نمونه باز ساخته کتیبه بیستون داریوش است از جنبه‌های گوناگونی از جمله ارزش‌های زبانی، اعلام اشخاص، نامهای جغرافیائی ایرانی و نیز امپراتوری روم؛ منصب‌های دولتی و اطلاعات تاریخی بسیار با ارزش است.
در این کتیبه شاپور به معرفی خود و به شرح ایالات امپراتوری خود پرداخته، به نبرد با امپراتوران روم اشاره نموده و از کسانیکه رومی‌ها را همراهی کرده‌اند نام برده و از شهرهائی که از رومیان گرفته و نام آن‌ها را به نامهای دلخواهش چون پیروز شاه تغییر داده نام می‌برد. ازمناصب شاهزادگان یاد می‌کند. وقوفات و نذورات خود را شرح داده و از بنای چند آتشکده سخن رانده‌است. همچنین در این کتیبه فهرستی از مناصب کشوری و لشکری، روحانی وجود دارد که در مطالعه و فهم مناصب دوره ساسانیان بسیار مهم و ارزشمند است.
مناصب یاد شده در کتیبه کعبه زرتشت
از مناصب یاد شده در این کتیبه:
بیدخش :مرزبانان ارمنستان و گرجستان ابتدا با لقب بیدخش (بدشخ) داشتند. بیدخش علاوه بر حکومت، ریاست اسواران ولایتی را هم عهده‌دار بوده‌است.
هزاربد: ارامنه در نامهای که به به مهرنرسه صدراعظم یزدگرد دوم نوشته‌اند او را هزارپت ایران و انیران گفته‌اند.
فرمادار: فرمادار همان فرماندار است که در اصطلاح روحانیان زرتشتی به یکی از مقامات بزرگ اطلاق می‌شده‌است.
وردبد: از مأموران عالیرتبه روحانی بوده (استاد عمل) که نمی‌توان حدود وظایفشان راتعیین کرد.
شهرب: همان شهربان، ساتراپ و والی است.
گنجور: همان خزانه دار سلطنتی است و نگهبان مسکوکات گهبد نام داشته‌است.
بازاربد: رئیس بازار محسوب می‌شده.
هیربذ:یعنی مربی و آتشبان و نگاهبان آتشکده‌ها در برهان قاطع خدمتکار آتش معنی شده. در هر صورت این سمت یکی از مناصب مهم و پس از موبدان موبد اعتبار و اهمیتی شایان داشته‌است.
هزاربد: را به صدراعظم ایران می‌گفتند.
دادور: هم احتمالاً یک مقام قضائی بوده وردبد و پرسته بد هم جزو مقامات روحانی بوده‌اند.
دبیر بد: رئیس دبیران
سپاهبد: رئیس جنگیان که فرمانده کل قوا نیز بوده و اختیارات او فراتر از یک فرمانده ارتش امروزی بوده‌است.
واسپوهران:در درجه دوم اهمیت و پس از شاهان محلی و منتسب به خانواده‌های با اهمیت بوده‌اند. هفت خانواده بودند که در زمان ساسانیان از بقیه مقدمتربودند. (کارن-سورن-اسپهبد-اسپندیاد-مهران-زیک) املاک واسپوهران در سراسر کشور ایران پراکنده بوده، مخصوصاً در ماد و پارت که مهد دولت اشکانی محسوب می‌شود و در ایالت پارس که منشأ دودمان ساسانی است. املاک خاندان‌های مزبور در این ایالات نزدیک بهم قرار داشت و تشکیل اقطاعات وسیعه و تیولات در آنجاممکن نبود. ظاهراً همین نکته یکی از علل عمده‌ای بوده‌است که به تدریج تیولداران بزرگ را در طی دوره ساسانی مجبور کرد تا در زمره نجبا و اشراف درباری درآمدند و تا حدی وضع ملوک الطوایف را از دست دادند. اما تا زمانیکه جامعه قدیم باقی بود، واسپوهران علاقه و انتساب باستانی خود را با دیه (ویس) نگاهداشتند.
از مناصب مذکور دیگر درین کتیبه :دژبد، نویدبد، نخجیربد، گرستبد، آخوربد، می‌دار، گرازبد، زندان بد می‌باشد.
ارسال مطلب به ایمیل دوستاتون:
