مهروماه

یکم مهرماه سال ۹۸ در حالی آغاز گردید که مدرسه وارد ۱۳۳ امین سال تاسیس خود شد.

گرچه قدمت تاسیس مدرسه به بیش از یک قرن رسیده است اما نسبت به تغییرات ایجاد شده در سطح جامعه و تحولات دانش در یک سده اخیر، تغییرات چندانی در سطح غالب مدارس ایران به جز چند تغییر مختصر در کتب درسی، مشاهده نمی شود. تدریس یکجانبه معلم و انتقال مفاهیم به صورت یکطرفه، عدم مشارکت معلمان و دانش آموزان در عرصه آموزش و مفاهیم مهم زندگی اجتماعی از جمله مواردی است که می توان ادعا داشت بدون تغییر باقی مانده است. مادامی که کشورهای توسعه یافته در امر آموزش، روش های نوینی را ابداع، اجرا و اصلاح می کنند، نظام آموزشی کشور به عقیده بسیاری از کارشناسان از تغییر چندانی برخوردار نیست.

مدرسه، ابزار قدرت یا توسعه؟

نخستین نکته ای که در رابطه با مدرسه به ذهن متبادر می شود مسئله آموزش همگانی برای دستیابی به توسعه و رسیدن به رفاه است. رفاه اجتماعی که به اذعان غالب کارشناسان کعبه آمال و مدینه فاضله تمامی دولت هاست، از گذر ارتقای سطح سواد عمومی و مدرسه میسر می شود و این همان چیزی است که بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای اسکاندیناوی و به خصوص فنلاند به خوبی آن را درک کرده و مدرسه را به عنوان محلی برای رشد انگیزه های فردی و جمعی تلقی می کنند. در واقع مدرسه در نظام آموزشی این کشورها دانش آموز را در چرخه ای قرار می دهد که نهایتاً رشد استعدادهای درونی فرد را از هر نوع و شکلی پرورش داده و همان گونه که جامعه برای بقا و پیشرفت به انواع افراد، مشاغل و استعدادها نیاز دارد مدرسه نیز مطابق با نیاز جامعه استعدادها را شناسایی و مسیر رشد آن را فراهم می آورد. جامعه هم به پزشک نیاز دارد و هم به معلم، هم مهندس را ارج می نهد و هم رفتگر و پاکبان شهری!

انگیزه و علاقه افراد به خدمت در عرصه های مختلف جامعه و داشتن یک زندگی با کیفیت که با رضایت شغلی همراه است موجب شده تا به عنوان مثال، سیستم شهری منظم در نظافت، جمع آوری و تفکیک زباله و یا بازیافت آن به جدیدترین روش های علمی در این جوامع سامان یابد. گرچه می توان این مسئله را از ابعاد متنوعی تحلیل و بررسی نمود اما آن چه که بیش از هرچیز نمایان می شود، شناسایی و ایجاد انگیزه و از همه مهمتر باز گذاشتن مسیری برای رشد آن است که به گفته کارشناسان، بی تردید از همان اوان کودکی آغاز می شود.

فرد بایستی در فضای مدرسه بیاموزد که صداقت و درستی را سرلوحه کار خود قرار داده و ضمن پذیرش سلسله مراتب آن نقش و جایگاه خود را در هرم قدرت، یافته و برای تثبیت یا ارتقای خودش تلاش کند. بررسی قوانین و مقررات جذب معلم در سیستم آموزشی به گواه محمدرضا عادل خانی پژوهشگر و محقق در زمینه آموزش و پرورش بسیار غیر تخصصی است به شکلی که معلم را وادار به ریاکاری و اطاعت می کند. نظام آموزش و پرورش کشور به گفته علی سرزعیم اقتصاددان و استاد دانشگاه، به گونه ای است که برخی در ایران هنوز هنوز هم بر این باورند که مدرسه ابزار قدرت است تا دانش آموز را صرفاً به اطاعت وادارد، اطاعتی که هم در شیوه تدریس و هم در شیوه پوشش یکدست برای دانش آموزان مشاهده می شود.

به عقیده بوردیو، جامعه شناس فرانسوی معاصر، مدرسه برای آموزش اطاعت از ابزارهای نمادینی استفاده می کند که در پس آموزش خود ابزارهای خشونت آمیز ظریفی را پنهان کرده است. مدرسه با استفاده از کتاب های آموزشی به شکلی بسیار خفیف فرد را به عنوان یک عضو مطیع جامعه ترتبیت می کند که به جای داشتن ذهن پرسشگر و منتقد پیوسته به ذهن دانش آموز اطاعت بی چون و چرا سرازیر می کند. همین امر موجب می شود تا بسیاری مدرسه را مقدمه دانشگاه دانسته و بدون توجه به این مقطع حساس از زندگی، از آن به عنوان معبری برای رفتن به مقطع دیگر استفاده کنند. با این رویکرد با جمع کثیری از متخصصان در جامعه روبروییم که گرچه میزان سواد عمومی جامعه را ارتقا داده اند، لیکن همچنان گرهی از مشکل توسعه نگشوده و جامعه ای منفعل ایجاد کرده اند.

تجربه زیستن و کسب مهارت زندگی

بنابر آمار منتشر شده از سوی بنیاد ملی نخبگان تا کنون بیش از ۶۰درصد از دانش آموزانی که در المپیادهای جهانی مقام و رتبه برتری کسب می کنند، به تشویق والدین و معلمان از کشور خارج شده و راه نجات خود را در فرار از ایران می دانند. انتخاب الگوهای موفق ایرانی خارج از کشور مانند مریم میرزاخانی، فیروز نادری، مهرداد عمادی و ... توسط دانش آموزان موجب شده تا هر ساله صادرات مغزها و ژن های خوب از ایران به سمت غرب سرازیر شده و کشور را تنها با صرف هزینه های گزاف آموزشی برای تربیت آنها روبرو کند.

آن چه در مدارس ایران آموزش داده می شود دو چیز است: خروج از کشور و رویای زندگی مرفه تر، یا ماندن و اطاعت از سیاستهای کلی با رویکرد انفرادی. یعنی ماندن در کشور و سر در لاک خویش فرو بردن و با موضع ریاکارانه و حسابگرانه و منفعت شخصی، امرار معاش کردن! هرچند داده های علمی می تواند مقوم بسیاری از ادعاهای فوق باشد اما قدر مسلم با اندک دقت و تفحص در سیستم آموزشی و اثرگذاری آن در مناسبات و روابط اجتماعی جامعه می توان به صحت آن پی برد. بی توجهی بسیاری از کودکان و دانش آموزان و یا حتی شهروندان عادی به مسئله کودکان کار و بازمانده از تحصیل را می توان محصول آموزش فردگرایی، منفعت طلبانه و بی تفاوت بودن در این نوع سیستم آموزشی دانست.

بسیاری از والدین می خواهند تا فرزندانشان راه زیستن در جامعه افسرده، ارتباط با شهروندان بد اخلاق و ریاکار را برای تحمل فشار ناشی از زندگی و مقابله با زیرآب زنی و توطئه را بیاموزند که در چنین شرایطی مدرسه و نظام آموزشی هم با رویکرد خود مهر تاییدی بر آن می زند. نسل دهه ۵۰ و ۶۰ زمان و انرژی زیادی را صرف انتگرال، تابع و رابطه، مشتقات و ... نمود که غالب این آموخته ها به کار اکثریت این نسل نیامد، پس بی ارتباط نخواهد بود اگر بگوییم نسل کنونی مدرسه را صرفاً به عنوان دوره ای از زندگی در نظر می گیرد که به مانند خدمت سربازی باید از آن گذشت بدون این که استفاده لازم از آن را برد.

یکی از مهمترین مکانهایی که منبع رفتارهای فردی و جمعی است، مدرسه است که به تعبیر بوردیو، عادت واره هایی را از طریق آموزش های نخستین به فرد منتقل می کند. عادت واره ها همان ساختارهایی هستند که خارج از فرد وجود داشته و بعد از انتقال آن به فرد مبنایی برای عمل فرد در میدان های عملی است. بدین ترتیب مدرسه به عنوان مهم ترین مرکز انتقال مفاهیم در این زمینه بسیار مهم و موثر عمل می کند. با نگاهی کوتاه به وضعیت کنکور و کلاس های آموزشی برای ترغیب دانش آموز برای ورود به دانشگاه، می توان فهمید که مدارس نیز همگام با آن عمل می کنند. تلقین این امر که بهترین رشته های دانشگاهی برای ادامه تحصیل و کسب پایگاه شغلی رشته های پزشکی، مهندسی و وکالت است نمونه ای از این مدعاست، و این همان معضلی است که نظام آموزشی را در یک چرخه بی هدف و بی نتیجه قرار داده و توگویی جامعه به معلم، مدرس، مکانیک، مشاغل خدماتی و ... نیازی ندارد. نتیجه چنین سیاستی دور شدن مدرسه از مسئولیت اصلی خود و اشباع جامعه از انواع پزشک و مهندس است که نه تنها به شرایط جامعه بی تفاوتند بلکه این شرایط را برای آیندگان نیز بازتولید می کنند. نکته ای که اراده جدی مسئولین آموزش و پرورش و سیاستگذاران این عرصه را برای تجدیدنظر در این زمینه حوزه طلب می کند.