در سال‌های اخیر، روش‌های آموزش مدرن و غیر سنتی طرفداران زیادی پیدا کرده است. در تمام این متدها یادگیری از حالت منفعل در آمده و دانش‌آموزان تنها برای گوش کردن درس در کلاس حضور پیدا نمی‌کنند، بلکه هرکدام وظایف خاصی در کلاس دارند. در واقع امروزه یادگیری تنها به محیط مدرسه و دانشگاه محدود نمی‌شود، بلکه هر دانش آموز یا دانشجو وظیفه دارد که در منزل هم فرایند یادگیری را ادامه دهد. احتمالا در چند سال گذشته اصطلاح یادگیری معکوس یا کلاس معکوس (Flipped classroom) به گوشتان خورده باشد. یادگیری معکوس یکی از همین روش‌های مطالعه و یادگیری مدرن است که تازگی به میزان قابل توجهی رواج پیدا کرده است. در این مقاله متوجه می‌شویم که این متد آموزشی چیست؟ چه تفاوتی با روش سنتی دارد؟ و مزایا و معایب آن چه می‌تواند باشد؟
یادگیری معکوس چیست؟یادگیری معکوس همانطور که از اسمش پیداست دقیقا معکوس شده‌ی روش آموزشی سنتی است. اگر بخواهیم این سبک یادگیری را می‌توان در یک جمله خلاصه کرد:
«انجام کار مدرسه در خانه و انجام تکالیف خانه در مدرسه»شاید عجیب به نظر برسد ولی روش کار این متد به این صورت است که دانش‌آموزان، درس را در کلاس و توسط معلم یاد نمی‌گیرند. بلکه از طریق کامپیوتر و فیلم‌های آموزشی در خانه و به صورت فردی مطالب را یاد خواهند گرفت. دقیقا مثل یادگیری از راه دور که بیشتر شما با آن آشنا هستید. با این تفاوت که در یادگیری معکوس، آن‌ها تمام مطالبی که ما زمانی به عنوان تکالیف خانه می‌شناختیم را به کلاس می‌آورند و به صورت گروهی و همراه با فعالیت‌های مختلف مثل بازی در کنار یکدیگر انجام می‌دهند.
معلم در کلاس درس، به عنوان یک راهنما کنار دانش‌آموزان است و به آن‌ها در حل مشکلاتشان و پاسخ به سوالاتشان کمک می‌کند. یعنی قسمت اعظم یادگیری در خانه و توسط خود دانش‌آموزان و به کمک فیلم‌های آموزشی انجام می‌شود. در کلاس درس بچه‌ها هر آنچه که یاد گرفتند را به وسیله‌ی فعالیت و کار گروهی، تمرین می‌کنند.
در روش سنتی که همگی ما با آن آشنا هستیم، کلاس معلم محور است و تمام مسئولیت کلاس به عهده‌ی او است. در حالیکه در یادگیری معکوس، کلاس‌ها کاملا دانش‌آموز محور بوده و مسئولیت کلاس به عهده‌ی آن‌ها است.
مزایای یادگیری معکوساما این شیوه آموزشی تا چه اندازه می‌تواند به افراد کمک کند و موجب تقویت یادگیری آن‌ها شود؟ در ادامه به برخی از مزایای یادگیری معکوس می‌پردازیم که ممکن است شما را نیز به آن علاقه‌مند کند.
۱- افزایش استقلال دانش آموزان
در یک کلاس درس سنتی، دانش‌آموزان مجبورند طبق سرعت و روشی که معلم برای کلاس در نظر گرفته، پیش روند. از طرفی، معلمان هم تحت فشارند که در ساعت محدود کلاس، مطالب زیادی را درس داده و طبق برنامه‌ی درسی پیش روند. در نتیجه معلم وقت کافی برای رسیدگی به سوالان دانش آموزان را نخواهد داشت. حتی اگر فردی سوال یا مشکلی داشته باشد به ناچار معلم باید از وقت کلاس زده و پاسخ سوال او را بدهد.
اما در یادگیری معکوس دانش‌آموزان می‌توانند برای یادگیری مطالب هرچقدر که نیاز دارند زمان بگذارند و فیلم‌های آموزشی را چندین بار نگاه کنند. به همین علت هیچ محدودیت زمانی و فشاری بر روی معلم‌ها و دانش‌آموزان نیست. همچنین در کلاس، معلم وقت کافی برای پاسخ دادن به تمام سوالات را دارد و وقت بیشتری با دانش‌آموزان می‌گذراند.
۲- تقویت سایر مهارت‌های زندگیاین شیوه از یادگیری علیرغم تاثیری که بر دانش افراد می‌گذارد، می‌تواند برخی از مهارت های فردی آن‌ها را نیز ارتقا ببخشد. در ادامه به برخی از این مهارت‌ها می‌پردازیم.
تقویت حس همکاریهمانطور که گفتیم در کلاس‌هایی که از یادگیری معکوس در آن استفاده می‌شود، نقش دانش آموزان صرفا به حضور آن‌ها در کلاس خلاصه نمی‌شود. بلکه آن‌ها به کمک کارها و فعالیت‌های گروهی، خودشان کلاس را پیش می‌برند. بچه‌ها به کمک یکدیگر و با استفاده از تصاویر، کتاب‌ها و یا بازی کردن، مطالبی را که در منزل و به کمک فیلم‌های آموزشی یاد گرفته‌اند را تمرین می‌کنند. از آنجایی که مسئولیت بیشتر کلاس به عهده‌ی بچه‌ها است و معلم نقش راهنما دارد، دانش‌آموزان باید با همکاری با یکدیگر فعالیت‌های گروهی را انجام دهند و کلاس را مدیریت کنند. این روش باعث می‌شود حس همکاری در بچه‌ها تقویت شود. حتی در برخی موارد آن‌ها مطالب را به یکدیگر تدریس می‌کنند. این اتفاق که مرحله آخر هرم یادگیری است، به ثبت بهتر مطالب درون حافظه آن‌ها کمک خواهد کرد.
مسئولیت پذیریمبنای کلاس یادگیری معکوس، فعالیت‌های گروهی است. برای اینکه دانش‌آموزان بتوانند نقش خود را در گروه به خوبی ایفا کنند، باید از قبل و در خانه آمادگی لازم را بدست آورده باشند. چرا که هرکدام از دانش‌آموزان در گروه، وظیفه‌ی خاصی به عهده دارد که برای پیش بردن کار گروهی ضروری است. به همین علت بچه‌ها نسبت به وظایفشان احساس مسئولیت می‌کنند و این اتفاق باعث می‌شود در خانه تمام درس‌ها را مطالعه کنند تا بتوانند عملکرد خوبی در گروه داشته باشند. این موضوع به دانش‌آموزان کمک می‌کند که در آینده هم مسئولیت پذیر باشند.
۳. درک عمیق مطالب درسیدر روش سنتی، دانش‌آموزان معمولا تمام اطلاعات خود درباره‌ی درس را از یک منبع که توسط معلم معرفی می‌شود دریافت می‌کنند. این یعنی موضوع را تنها از یک جنبه یا دیدگاه بررسی کرده و یاد می‌گیرند. ولی در یادگیری معکوس، آن‌ها علاوه بر کتاب به فیلم‌های آموزشی و اینترنت هم دسترسی خواهند داشت. در واقع آن‌ها به یک منبع بی‌انتها متصل هستند و می‌توانند یک موضوع را از جنبه‌های مختلف درک و بررسی کنند. معلم هم می‌تواند دانش‌آموزان را تشویق کند که ویدیوهای آموزشی دیگر معلمان را ببینند، تا بتوانند آن‌ها را با هم مقایسه کنند. هرچه آگاهی از جنبه‌های مختلف یک موضوع، بیشتر باشد، درک و فهمیدن آن موضوع آسان‌تر خواهد بود. پس دانش آموزان و دانشجویان از این طریق درس را بهتر فهمیده و به درک عمیق‌تری از آن می‌رسند.
۴- دسترسی آسان به مطالبدر روش آموزش سنتی، دانش‌آموزان نمی‌توانند تمام آنچه معلم می‌گوید را به خاطر بسپارند. در نتیجه آن‌ها همیشه بخشی از مطالب را فراموش می‌کنند. ولی در یادگیری معکوس، بیشتر یادگیری از طریق کامپیوتر و به ویژه فیلم‌های آموزشی صورت می‌گیرد. این فیلم‌های آموزشی همیشه در دسترس دانش‌آموزان قرار دارد و آن‌ها می‌توانند هر زمان که خواستند، آن‌ها را دوره کنند. یک برنامه‌ریزی مناسب که بر اساس منحنی فراموشی ابینگهاوس باشد، می‌تواند به فرد کمک کند تا با مرور اصولی مطالب، آن‌ها را به حافظه بلند مدت خود منتقل نماید. این موضوع هنگام امتحانات نیز به کمک بسیاری به بچه‌ها می‌کند. چرا که می‌توانند بار دیگر تمام مطالب درس را به طور کامل گوش کرده و دوره کنند.
به علاوه اگر کسی در کلاسی غیبت کند، لازم نیست نگران این باشد که مطلبی را از دست داده است. چرا که تمام مطالبی که نیاز دارد به طور کامل در دسترس او خواهد بود.
تا اینجا در مورد مزایای مهم یادگیری صحبت کردیم، اما هر متد آموزشی علاوه بر مزایا، معایب و چالش‌هایی هم دارد. در ادامه معایب یادگیری معکوس را بررسی می‌کنیم.
یادگیری معکوس چه چالش‌هایی دارد؟همانطور که می‌دانیم، مسئولیت کلاس و یادگیری در خانه به عهده دانش‌آموزان است. پس برای اینکه این متد آموزشی کاربردی باشد، دانش‌آموزان می‌بایست به تمام وظایف خود به خوبی عمل کنند و برای یادگیری، انگیزه‌ی کافی داشته باشند. چون در غیر این صورت عملا یادگیری صورت نمی‌گیرد و کلاس به حالت منفعل در می‌آید. بنابراین برای اجرای متد یادگیری معکوس، نیازمند گروهی از دانش‌آموزان با انگیزه و مسئولیت‌پذیر است. افزایش انگیزه برای درس خواندن هم از جمله چالش‌هایی است که هم معلمان و هم دانش‌آموزان با آن روبرو هستند.
از آنجایی که دانش‌آموزان در طول ترم مطالب را از راه فعالیت و کارهای گروهی یاد گرفته‌اند، ممکن است هنگام امتحانات سردرگم شوند و روش درس خواندن برای امتحان را بلد نباشند. برای حل این مشکل، معلم باید دانش‌آموزان را با تمام شرایط امتحان آشنا کنند، تا در روز امتحان غافلگیر نشوند.
درست است که معلم نقش کمرنگ‌تری نسبت به دانش‌آموزان دارد. ولی اگر معلم بیش از اندازه منفعل باشد و با بچه‌ها همکاری نکند، دانش‌آموزان دلسرد شده و فکر می‌کنند در مسیر یادگیری تنها هستند.
چالش های یادگیری معکوسموارد بالا چالش‌هایی بود که ممکن است در یادگیری معکوس پیش بیاید. می‌توانیم نتیجه بگیریم، برای اینکه یادگیری معکوس به یادگیری بیشتر کمک کند باید هرکس به خوبی وظایفش را انجام دهد مثلا:
-معلم در تهیه فیلم‌های آموزشی مسئولیت‌پذیر باشد.
-مطالب را به موقع و مرتب در دسترس دانش‌آموزان قرار دهد.
-در کلاس همراه بچه‌ها باشد و در فعالیت‌ها شرکت کند.
-بعد از بارگذاری ویدیو، آن را تحلیل کند. یعنی با توجه به اینکه کدام قسمت بازدید بیشتری داشته و پر تکرار بوده، متوجه نقاط ضعف دانش‌آموزان شود.
دانش‌آموزان هم باید:
-تمام ویدیو و مطالبی که بارگذاری می‌شود را به خوبی مطالعه کنند.
-نسبت به فعالیت‌های گروهی مسئولیت‌پذیر باشند.
مطلب پایانیاین روزها دانش‌آموزان بیشتر از همیشه نیاز دارند مهارت‌های مهم زندگی را در خود تقویت کنند. قدرت رهبری، توانایی حل مشکلات و مدیریت بحران و … همگی بخشی از این مهارت‌های فردی مهم هستند. یادگیری معکوس به نظر روش خوبی برای تقویت این مهارت‌ها به نظر می‌رسد. این روش می‌تواند زمان مفید یادگیری را برای دانش‌آموزان، افزایش دهد و آن‌ها را برای نقش‌های مهمتری در جامعه آماده کند. البته به شرطی که به چالش‌هایی که برای معلم و دانش آموز ممکن است پیش بیاید، به خوبی فکر شده باشد.
