در افسانههای کهن، شب یلدا نماد زایش دوباره خورشید و آغاز فروکشکردن تاریکی است؛ شبی که انسان باستانی آن را، با وجود طولانیبودنش، نشانهای از پایان فرمانروایی شب میدانست. این برداشت اسطورهای ریشه در پدیدهای دقیق و نجومی دارد؛ زمانی که خورشید در انقلاب زمستانی به جنوبیترین جایگاه خود در آسمان میرسد و طول شب در نیمکره شمالی زمین به بیشترین مقدار سالانه میرسد.
شب یلدا مصادف با طولانیترین شب سال است که از دیدگاه نجوم انقلاب زمستانی و آغاز فصل زمستان محسوب میشود. لحظه دقیق انقلاب زمستانی امسال ساعت ۱۸:۳۰ روز ۳۰ دی است که در این لحظه خورشید به جنوبیترین نقطۀ خود در آسمان میرسد و آغاز رسمی زمستان است. یکشنبه ۳۰ آذر ۱۴۰۴ طول شب ۲ ثانیه بلندتر از شبهای پیش از خود میرسد. این روند در علم نجوم از به اوج رسیدن شب و آغاز روند افزایشی طول روز از فردای شب یلدا خبر میدهد. در روز انقلاب زمستانی، خورشید به جنوبیترین وضعیت و مختصات سماوی خود می رسد؛ مسیر سالیانه خورشید در آسمان به نام دایره البروج معروف است.
عامل ایجاد فصلها و اختلاف روز و شب، عمودی نبودن محور چرخش زمین به دور خود است، محور چرخش زمین به دور خود ۲۳.۵ درجه از حالت عمودی انحراف دارد. اگر محور زمین، دارای انحراف یا کجشدگی نبود، همیشه خورشید به یک حالت به زمین میتابید و آب و هوای مناطق مختلف زمین همواره ثابت میماند؛ انحراف مداری زمین باعث شده که در طول گردش سالانه خود به دور خورشید همواره چهار فصل را تجربه کنیم. در فصل زمستان خورشید بر نیمکره شمالی مایل می تابد و روزها کوتاهتر و سردتر می شوند؛ همچنین خورشید در این فصل سایههای بلندتری ایجاد می کند که دلیل آن نیز چیز جز مایل تر بودن تابش خورشید نیست.
در واقع “یلدا” زایش روشنایی است و پس از این شب، خورشید آرام آرام در مدار خود به سمت اعتدال بهاری جابجا و ارتفاع خورشید در آسمان بیشتر میشود، ضمن آنکه طول روز نیز افزایش خواهد یافت. پس از گذشت حدود ۹۰ روز خورشید به نقطه اعتدال بهاری میرسد، این مکان، مکانی از خورشید است که طول شبانهروز برابر میشود و ابتدای سال خورشیدی است و ما از آن به “نوروز” یاد میکنیم.
