دانشمندان در کمال شگفتی، در دل ساختمانهای ویران نیروگاه، قارچ سیاه و مرموزی به نام کلادوسپوریوم اسفاروسپرموم (Cladosporium sphaerospermum) را یافتند؛ موجودی که نهتنها زنده مانده، بلکه در شرایط رادیواکتیو منطقه ممنوعه چرنوبیل رشد میکند و با استفاده از ملانین، پرتو گاما را به انرژی شیمیایی تبدیل میکند.
کشف این موجودات غیرمنتظره به اواخر دهه ۱۹۹۰ باز میگردد؛ زمانی که گروهی به سرپرستی “نلی ژدانووا” میکروبشناس اوکراینی، وارد پناهگاه راکتور ویرانشده شدند. آنها در این محیط مرگبار، ۳۷ گونه قارچ شناسایی کردند که بسیاری از آنها تیرهرنگ و سرشار از “رنگدانه ملانین” بودند.
کلید مقاومت حیرتانگیز این قارچ، احتمالاً در همان رنگدانه تیره آن یعنی ملانین نهفته است. دانشمندانی مانند “آرتورو کاسادوال” و “اکاترینا داداچووا” نظریهای جالب مطرح کردند: این قارچ با سطحی از تشعشعات سازگار شده که برای بیشتر اشکال حیات کشنده است. جالبتر اینکه توانایی آن در «تغذیه» از این تشعشع و استفاده از آن به عنوان منبع انرژی، شبیه نحوه استفاده گیاهان از نور خورشید برای فتوسنتز است. با این تفاوت که به جای نور مرئی، پرتوهای یونیزان را جذب و به انرژی شیمیایی تبدیل میکند. این فرآیند فرضی را رادیوسنتز مینامند. آزمایشها نشان میدهند که قرار گرفتن در معرض تشعشعات نهتنها به این قارچ آسیب نمیزند، بلکه حتی رشد آن را تقویت میکند.
برای بررسی حد نهایی مقاومت این قارچ، دانشمندان در سال ۲۰۲۲ نمونهای از آن را به ایستگاه فضایی بینالمللی فرستادند و آن را در بیرون ایستگاه، در معرض بمباران کامل پرتوهای کیهانی قرار دادند. نتیجه شگفتآور بود: قارچ در معرض پرتو کیهانی، توانسته بخشی از تشعشع را جذب یا مسدود کند و نمونهٔ قرارگرفته در فضا حفاظت بهتری نسبت به نمونهٔ معمولی داشته است. هدف اصلی این آزمایش، سنجش امکان استفاده از این قارچ بهعنوان سپر ضدتشعشع در مأموریتهای فضایی بود، اما یافتهها پرسشهای جدیدی درباره سازوکار دقیق تعامل قارچ با تشعشع مطرح کردند. همچنین دانشمندان قصد دارند در پاکسازی زیستی از این قارچ استفاده کنند، به ویژه در مناطقی با آلودگی رادیواکتیو، مانند چرنوبیل.
با وجود شواهد جذاب، هنوز اثبات قطعی فرضیه رادیوسنتز ممکن نشده است. همانطور که گروه پژوهشی دانشگاه استنفورد به سرپرستی “نیلس اورِش” اشاره میکند، تاکنون هیچکس نتوانسته نشان دهد که این قارچ واقعاً از تشعشعات برای تثبیت کربن یا تولید انرژی متابولیک استفاده میکند. رفتار این قارچ منحصربهفرد است؛ زیرا سایر قارچهای دارای ملانین لزوماً چنین الگوی رشدی را نشان نمیدهند.
پرسش اصلی همچنان باقی است: آیا این قارچ واقعاً فرگشت یافته تا از مرگبارترین پرتوها تغذیه کند، یا این واکنش تنها سازوکاری دفاعی برای بقا در شرایط سخت است؟ هنوز پاسخی قطعی وجود ندارد؛ اما بیتردید این موجود ساده بار دیگر نشان میدهد که حیات میتواند در غیرمنتظرهترین مکانها نیز راهی برای شکوفایی بیابد.
این کشف، شگفتیهای طبیعت را به نمایش میگذارد و میتواند الهامبخش فناوریهای نوین در حوزه حفاظت در برابر تشعشع باشد. راز قارچ سیاه چرنوبیل هنوز بهطور کامل گشوده نشده، اما نشانهها حکایت از آن دارند که مطالعه آن ممکن است در آینده به دستاوردهایی بزرگ، از جمله ساخت سپرهای ضدتشعشع برای فضانوردان یا حتی روشهای جدید تأمین انرژی، منجر شود.
