تهران از آبادی کوچکی که میان حصارهای دوره صفوی محصور بود حالا تبدیل به ابرشهر شده است. روند تغییرات این شهر را بهتر از هر کجا میتوان روی نقشههای تاریخی دنبال کرد. شهری که آرامآرام دیوارهای دور خود را خراب کرد و هرروز بیشتر و بیشتر گسترش پیدا کرد.
نقشههای به خوبی روند توسعه و تغییر شهر تهران را در طول تاریخش نشان میدهد؛ خیابانهایی که ظاهر میشوند، قد میکشند و تبدیل به مراکز مهمی برای شهر میشوند. گشتوگذار در نقشههای تاریخی تهران مانند سفری در تاریخ است.
نقشه برزین
نقشههای تاریخی تهران در ابتدا نقشههای سادهای بودند. این نقشهها خیلی از اصول نقشهکشی حرفهای پیروی نمیکردند؛ اما نمای شهر را به ما نشان میدهند. نقش «الیاس برهزین» یکی از قدیمیترین نقشههای شهر تهران است. این نقشه تهران را در اوایل سلطنت ناصرالدینشاه نشان میدهد و کار «ایلیا نیکالایویچ برهزین»، خاورشناس روس بوده است. در بالای این نقشه آمده جمله «تصویر دارالخلافه تهران پایتخت شاه عالمپناه شاهنشاه ناصرالدینشاه بن محمدشاه» دیده میشود. این نقشه تهران را در دورهای نشان میدهد که هنوز توسعه دوره ناصری در آن آغاز نشده است.
نقشه کرشیش
یکی از معروفترین نقشههای تاریخی تهران، نقشه کرشیش است. این نقشه در سال ۱۲۳۷ شمسی توسط «موسیو کرشیش» که از معلمان مدرسه دارالفنون بود، ترسیم شده است. در این نقشه تهران در حصار آخرین دیوارهایش پیش از توسعه ناصری دیده میشود و پس از آن است که تهران گسترش پر سرعت خود را آغاز میکند. این نقشه محل قرارگیری بسیاری از بناها و خانههای تاریخی ارزشمند تهران را نشان میدهد.
نقشه نجمالملک
نقشه نجمالملک یا نقشه عبدالغفار در سال ۱۲۷۰ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار ترسیم شده است. این نقشه یکی از خاصترین نقشههای تاریخی شهر تهران است که جزئیات ارزشمندی از بناها و محوطههای تاریخی فعلی شهر تهران را میتوان روی آن دید. در این نوشتهها آمده که این نقشه توسط معلمان، مهندسان و فارغ التحصیلان مدرسه دارالفنون در عرض یکسال تهیه شده است.
نقشه محمد غفاری
نقشه محمد غفاری تهران را در اوایل دوره پهلوی دوم نشان میدهد. این نقشه تمرکزش بر بخش مرکزی شهر تهران است و وضیت وسعت شهر تهران را در بخش مرکز نشان میدهد. این نقشه را جزو نخستین نقشههای غیر دولتی شهر تهران میدانند. این نقشه را «سرهنگ محمدرضا غفاری» در سال ۱۳۲۳ با کسب اجازه از ارتش ترسیم کرد. زیر این نقشه نوشته شده است: «انحصار فروش این نقشه با اتحادیه باقر اعتضادی است.»
همچنین در کادر دیگری نام سرهنگ محمد غفاری و امضای او دیده میشود.
نقشه دایره جغرافیایی ارتش
نقشه دایره جغرافیایی ستاد ارتش از تهران در سال ۱۳۲۷، آغاز توسعه شمالی و شرقی شهر تهران را نشان میدهد. تمرکز نقشه دایره جغرافیای ستاد ارتش روی بناها و اماکن دولتی است و جزییات بسیاری از اماکن اداری و نظامی روی آن قابلمشاهده است. در گوشه سمت چپ ارتش نام افسران ترسیم این نقشه ذکر شده است.
نقشه تاریخی تهران ویژه گردشگران
نقشه سال ۱۳۴۰ موسسه «سحاب گویا» برای گردشگران خارجی طراحی شده و تمرکز آن بر سفارتها و اماکن مورد نیاز گردشگران است
نقشه سحاب ۱۳۴۵
نقشه تهران سال ۱۳۴۵ با توضیح «راهنمای مفصل تهران؛ شمیرانات، یوسفآباد، نارمک، تهراننو، عباسآباد، ونک و مناطق اطراف» کاری از موسسه سحاب است. این نقشه توسعه تهران را در دهه ۴۰ شمسی نشان میدهد. در این نقشه دو خیابان شمال جنوبی معروف شهر در تجریش بهم رسیدهاند و شهر تهران توسعه گستردهای را تجربه کرده است.
نقشه شرکت بهرهبردار نفت
نقشه تهران سال ۱۳۴۶ با عنوان «شمال تهران» کاری از شرکت بهرهبردار نفت ایران است. اهمیت این نقشه در جایگذاری مراکز فرهنگی و هنری روی نقشه آن سال تهران است. در این نقشه میتوانید جزییات جذابی از رستورانها، سینماها، تئاترها و مراکزی تفریحی آن روزهای تهران را ببینید.
نقشه تهران سال ۱۳۵۴
نقشه تهران سال ۱۳۵۴ شمسی کاری از شرکت جغرافیایی و کارتوگرافی جهان است. اهمیت این نقشه در اطلاعات و جایگذاری مراکز فرهنگی آن سالهای تهران روی نقشه است. در این نقشه رستورانها، موزهها، هتلها و کتابفروشیهای آن روزهای تهران را میتوانید پیدا کنید.
نقشههای تهران منابع ارزشمندی برای پیگیری روند توسعه و شکلگیری این شهر هستند؛ اما محلی برای خاطره بازی نیز به شمار میروند. روی این نقشهها میتوانید نامهای قدیمی کوچه و خیابانها و همچنین پاتوقهای قدیمی شهر را تماشا کنید.
