مارمولک ها به طور قطع یکی از شگفت انگیزترین موجودات کره زمین هستند. روند تکامل، این خزندگان را از ویژگی های عجیب و غریبی بهره مند کرده. مارمولک ها بیش از ۴،۶۷۵ گونه ی مختلف هستند که همگی از نوادگان خزندگانی محسوب می شوند که بیشتر از ۲۰۰ میلیون سال قبل روی کره زمین زندگی می کردند. طول بدن این موجودات می تواند به ۳ متر یا تنها یک سانتیمتر برسد، اما همگی آن ها از توانایی های خارق العاده ای برخوردارند که در ادامه با تعدادی از آن ها آشنا خواهیم شد.
۱- می توانند همزمان به جهت های مختلفی نگاه کنند یکی از مهم ترین توانایی های مارمولک ها به چشم های آن مربوط می شود که البته هر گونه ای از مارمولک ها ویژگی های خاص خود را در این مورد دارند. آفتاب پرست ها می توانند تخم دو چشم شان را مستقل از هم حرکت دهند تا همزمان به دو جهت متفاوت نگاه کنند. این ویژگی یک دید ۳۶۰ درجه به آن ها از محیط اطراف شان می دهد. دیگر گونه های مارمولک مثل ایگواناها چشم سومی هم دارند. این چشم سوم که به آن چشم صنوبری یا آهیانه هم گفته می شود، در وسط پیشانی آن ها قرار گرفته و به نور حساس است، به این ترتیب آن ها می توانند از طریق خورشید جهت یابی بهتری داشته باشند. ۲- می توانند از چشم هایشان خون پرتاب کنند مارمولک های شاخدار از توانایی های زیادی برای سازگاری با محیط برخوردار هستند تا جلوی شکار شدن خود به دست موجودات شکارچی ای مثل کایوت ها، شاهین ها، مارها، روباه ها، گربه های بابکت و موش های ملخ خوار را بگیرند. جالب ترین توانایی این گونه از مارمولک ها این است که می توانند از چشم های خود به معنای واقعی کلمه به بیرون خون بپاشند و آن را تا فاصله ای حدوداً ۲ متری پرتاب کنند. با این حال، مارمولک های شاخدار معمولاً صبر می کنند تا به دهان موجود شکارچی نزدیک تر شوند تا مزه ی بدی که خون آن ها در دهان موجود شکارچی ایجاد می کند، حیوان را فراری دهد. به علاوه، این گونه ی مارمولک می تواند بر حسب اینکه با چه نوع موجود شکارچی ای رو به رو شده، سلاح دفاعی خود را تغییر دهد. این مارمولک ها برای اینکه جلوی یکجا بلعیده شدن خود را بگیرند، بی حرکت سر جای خود می مانند، می دوند یا بدن خود را باد می کنند و حتی به حلق شکارچی خود می چسبند تا حیوان را مجبور به بالا آوردن خود کنند. ۳- می توانند تخم چشم هایشان را لیس بزنند مارمولک های گکو به جای پلک یک غشاء محافظتی روی چشم های خود دارند. این حیوانات گرچه توانایی پلک زدن ندارند اما غشاء حفاظتی روی چشم هایشان باید به نحوی تمیز شود، به همین دلیل این مارمولک ها با زبان خود تخم چشم هایشان را لیس می زنند. اما این تنها کار جالبی نیست که این موجودات با زبان خود انجام می دهند. مارمولک ها، مانند مارها، از زبان خود برای بو کشیدن استفاده می کنند. زبان این موجودات بوهایی که در هوا وجود دارد را به خود جذب و مزه ی آن ها را در دهان ایجاد می کند. سقنقورهای زبان آبی، زبان خود را برای ترساندن موجودات شکارچی بیرون می آورند. بعضی از گونه های مارمولک هم می توانند زبان خود را با سرعت بسیار زیادی، به فاصله ای دور پرتاب کنند. طول زبان آفتاب پرست ها دو برابر طول بدن آن ها است و این موجودات قادرند ظرف یک صدم ثانیه، با سرعت ۹۶/۵ کیلومتر بر ساعت زبان خود را به سمت شکار خود پرتاب کنند.
۴- می توانند دم خود را از بدن شان جدا کنند و صاحب دم جدیدی شوند دم مارمولک ها هم ویژگی های بسیار جالبی دارد. آفتاب پرست ها می توانند دم خود را دور شاخه های گیاهان بپیچند تا به کمک آن بالا بروند. سقنقورهای دم کوتاه یک دم پهن و ضخیم دارند که شبیه به سر آن ها به نظر می رسد تا موجودات شکارچی را سردرگم کند. اما حیرت انگیزترین کاری که بعضی از گونه های مارمولک قادرند با دم خود انجام دهند این است که برای فراری دادن موجودات شکارچی دم خود را جدا می کنند که بعداً دوباره دم جدیدی جای آن رشد می کند. دانشمندان متوجه شده اند که دم مارمولک ها ساختاری حفره دار دارد که این ویژگی به پروسه ی جداسازی دم کمک می کند. آن ها ژن های خاصی را در بدن خود فعال می کنند تا دم شان دوباره رشد کند. اما تحقیقات نشان داده دم جدید دقیقاً مانند دم قبلی نیست و به جای استخوان های کوچک از غضروف تشکیل می شود.
۵- می توانند در اقیانوس شنا کنند ایگواناهای دریایی که در جزایر گالاپاگوس زندگی می کنند، تنها گونه ای از مارمولک در دنیا هستند که توانایی شنا در اقیانوس ها را دارند. این موجودات برای پیدا کردن غذا وارد آب می شوند، اما آن ها به دنبال ماهی نیستند، بلکه از جلبک های روی صخره ها تغذیه می کنند. این مارمولک ها در حالی که مشغول جدا کردن جلبک ها با دندان های تیغ مانند خود از روی صخره ها هستند، با چنگال های تیز خود صخره ها را محکم نگه می دارند. این موجودات قادرند ۳۰ دقیقه نفس خود را حبس کنند و بعد از آن دوباره به سطح آب می آیند تا نفس بگیرند و مجدداً خود را آماده کنند. آن ها حتی این توانایی را دارند که طی عملی مانند تعریق، از بدن خود نمک ترشح کنند. این اتفاق از طریق غده ای در نزدیکی سوراخ های بینی آن ها رخ می دهد. در نتیجه ی این اتفاق سر آن ها را یک لایه ی سفید رنگ می پوشاند.
۶- می توانند روی آب راه بروند مارمولک های باسیلیسک به خاطر داشتن این توانایی حیرت انگیز، «مارمولک عیسی مسیح» هم نام گرفته اند. این مارمولک ها که ساکن جنگل های بارانی آمریکای مرکزی هستند، وقتی موجود شکارچی ای آن ها را دنبال می کند، روی پاهای عقب خود می ایستند و از پرده های پوستی ای که انگشت های پاهای عقب شان را پوشانده استفاده می کنند تا مساحت سطح بیشتری به پاهای خود بدهند. به علاوه، این کار باعث به وجود آمدن چاله هایی هوایی ای می شود که کمک می کنند مارمولک تا زمانی که سرعت خود را به اندازه ی ۱/۵ متر در ثانیه حفظ کرده باشد، روی آب شناور باقی بماند. این مارمولک ها توانایی شنا کردن هم دارند اما قادرند قبل از اینکه به زیر آب بروند، نزدیک به ۴/۵ متر را روی آب طی کنند. ۷- می توانند پرواز کنند اگر روزی مارمولکی را در حال پرواز دیدید به چشم های خود شک نکنید. مارمولک های دراکو که به اژدهای پرنده هم معروف هستند و در جنوب شرق آسیا زندگی می کنند، تنها گونه ای از خزندگان هستند که توانایی پرواز با پرش دارند. این مارمولک ۲۰ سانتیمتری «بال ها»یی دارد که در حقیقت پرده ای از پوست است که در امتداد دنده های حیوان تا می شود و مارموک با پاهای جلویی خود آن ها را کنترل می کند. این ویژگی به مارمولک این امکان را می دهد که فاصله ای حداکثر ۳۰/۵ متری را با پرش از درختی به درختی دیگری طی کند و به این ترتیب، از موجودات شکارچی ای که روی زمین به دنبال آن هستند بگریزد. اما این مارمولک ها استفاده های دیگری هم از این ویژگی خود می کنند. مارمولک های دراکو با این پرش ها در قلمروی خود گشت زنی و از آن حفاظت می کنند و از بال های خود برای جذب مارمولک های ماده استفاده می کنند.
۸- برای تولید مثل احتیاجی به جفت ندارند اگر مارمولکی بدون جفت باقی مانده باشد، این لزوماً به معنای پایان نسل آن نیست. مارمولک های دم شلاقی به نحوی تکامل یافته اند که اصلاً هیچ مارمولک نری در میان آن ها به وجود نمی آید و همه ی این گونه از مارمولک، ماده هستند. اما بعضی از دیگر گونه های مارمولک مانند اژدهای کومودو و اژدهای آبی آسیایی، می توانند هم با وجود جفت نر و هم بدون آن، تولید مثل کنند. طی فرآیندی که به آن بکر زایی گفته می شود، مارمولک های ماده ی این دو گونه قادرند در صورتی که جفت نری وجود نداشته باشد، تخم های باور شده بگذارند. این ویژگی یک برتری بزرگ محسوب شده و سبب بقای گونه ی آن ها می شود.
۹- می توانند پیوندهای خانوادگی ایجاد کنند گرچه دانشمندان از مدت ها پیش پی برده اند که مارمولک ها از لحظه ی تولد از خود مراقبت می کنند چون بیشتر مارمولک های ماده بعد از تخم گذاری، تخم های خود را رها می کنند، اما نزدیک به ۲۰ درصد از گونه های مارمولک به نحوی تکامل یافته اند که توانایی زایمان کردن دارند (تنها چند گونه از مارمولک ها هستند که هم توانایی تخم گذاری دارند و هم توانایی زایمان). اما تحقیقات نشان داده که مارمولک ها موجوداتی تک زی است نیستند، دست کم این مسأله در مورد بعضی گونه های مارمولک صدق نمی کند. دانشمندان پی برده اند مارمولک های شب زی صحرایی بیشتر از آنچه در گذشته تصور می شد، اجتماعی هستند. این مارمولک ها گروه های خانوادگی مستحکمی تشکیل می دهند که در زمستان همدیگر را گرم نگه می دارند. گرچه مارمولک های جوان کماکان به تنهایی از خود مراقبت می کنند و غذای آن ها را والدین شان تأمین نمی کنند، اما به دلایلی که دانشمندان هنوز به آن ها پی نبرده اند، از این گروه های خانوادگی جدا نمی شوند.
۱۰- می توانند خودشان را با رنگ بدن شان ابراز کنند همه ی ما می دانیم آفتاب پرست ها می توانند رنگ بدن خود را تغییر دهند، اما احتمالاً علت آن را نمی دانید. برخلاف باور رایج، آفتاب پرست ها نمی توانند ظاهر خود را به هر طرح و رنگی تغییر دهند و در حقیقت، استتار تنها هدف آن ها از این کار نیست. این مارمولک ها برای تنظیم دمای بدن خود هم رنگ آن را تغییر می دهند چون بعضی رنگ ها نور بیشتری را به خود جذب می کنند. به علاوه، آن ها رنگ بدن خود را تغییر می دهند تا احساس خود را بیان کنند، مثلاً به دیگران اخطار دهند که قلمرو آن ها دور شوند یا برای خود جفتی پیدا کنند.
۱۱- می توانند صحبت کنند بیشتر مردم تصور می کنند مارمولک ها سر و صدای چندانی ندارند اما حقیقت آن است که این موجودات نه تنها با یکدیگر صحبت می کنند بلکه در صورت تمایل می توانند پرحرف هم باشند. بسیاری از گونه های مارمولک گکو صدای خرچ خرچ مانندی از خود تولید می کنند که گاهی برای انسان ها قابل شنیدن نیست و گاهی هم بسیار بلند و واضح است. مارمولک های گکوی توکای نام خود را از صدای «تو-کای» مانندی گرفته اند که برای جلب توجه یک جفت از خود تولید می کنند. مارمولک های گکوی جزیره ی کالدونیای جدید، حتی غرش می کنند. بعضی از گونه های مارمولک مانند هیولای گیلا، برای دور کردن دشمنان خود، مثل مارها فس فس می کنند.
۱۲- بدون چسباندن بدن خود می توانند از سطوح عمودی بالا بروند اگر تا به حال مارمولک کوچکی را در حال بالا رفتن از یک دیوار دیده باشید، احتمالآً این سؤال برایتان پیش آمده که این موجود چطور خود را به آن بالا رسانده. بیشتر مردم تصور می کنند پاهای مارمولک ها چسبندگی مختصری دارد و به همین دلیل مثل مرد عنکبوتی می توانند به سطوح عمودی بچسبند، اما این باور کاملاً اشتباه است. پاهای مارمولک های گکو موهای ریزی به نام زبرمو دارد که میان مولکول ها نوعی جاذبه ی الکتریکی به نام «نیروی ضد محرکه ی الکتریکی» ایجاد می کنند، مسأله ای که باعث به وجود آمدن حالتی به نام «چسبندگی خشک» می شود. این مسأله باعث می شود پاهای آن ها حالتی آهنربایی پیدا کند. به علاوه، هنگام بالا رفتن از یک سطح، تاندون های پاهای آن ها سفت می شود تا این نیرو بهتر توزیع شود، مسأله ای که به آن ها این امکان را می دهد محکم به سطح عمودی بچسبند. تحقیقات جدید همچنین نشان داده مارمولک های گکو می توانند با عوض کردن زاویه ی زبرموهای خود، توانایی چسبندگی شان را فعال و غیر فعال کنند. به همین دلیل است که آن ها تا ابد به یک سطح نمی چسبند.
