ابن حسام خوسفی

شمس الدین محمد بن حسام الدین معروف به اِبْن حُسام قُهِسْتانی، یا خوسفی، از شاعران معروف شیعی قرن نهم قمری بود. وی زندگانی را به زراعت می‌گذرانید. موضوع اشعار وی غالباً حمد خداوند و نعت رسول اکرم(ص) و منقبت امام علی(ع) و فرزندان اوست و در قصاید بسیار به شرح واقعه کربلا، شهادت امام حسین(ع)، قساوت دشمنان اهل بیت(ع) و موضوعات مشابه پرداخته است

ولادت و نسب

وی در حدود ۷۸۲ق در خوسف قهستان که اکنون از نواحی بیرجند است، ‌زاده شد و در همانجا به تحصیل مقدمات علوم پرداخت. به گفته مولانا حسامی واعظ در مزارنامه، پدران وی اهل علم و ارشاد بوده و در آن ناحیه به زهد و تقوا شهرت داشته‌اند.
اساتید

از دوران جوانی و چگونگی تحصیلات او اطلاعی در دست نیست. تنها حسامی واعظ گوید که وی نزد‌امیر سید محمد شیرازی که از دانشمندان آن روزگار بوده است به تحصیل علوم پرداخت و از او «‌رخصت حدیث‌» یافت.

خصوصیات

وی زندگانی را به زراعت می‌گذرانید.دولتشاه سمرقندی در تذکرة الشعراء گوید که وی:

«‌از دهقنت [=کشاورزی] نان حلال حاصل کردی و گاو بستی و صباح که به صحرا رفتی تا شام اشعار خود را بر دسته بیل نوشتی»، و از همین روی با آنکه در قصیده سرایی بسیار توانا بوده به مدح سلاطین و حکام زمان نپرداخته و قصایدش کلاً در ستایش بزرگان دین و مدح و ثنای اهل بیت(ع) است.

درگذشت

در سال وفات او اختلاف است. دولتشاه و به تبع او قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین وفات او را در ۸۷۵ق نوشته و خواندمیر در حبیب السیر سال ۸۹۳ق را و شاگرد خود او حسامی واعظ در مزارنامه ۲۳ ربیع‌الثانی ۸۷۳ق را ذکر کرده‌اند. حسامی واعظ شاگرد و خویشاوند نزدیک ابن حسام بوده و طبعاً تاریخی که او ذکر می‌کند بیش از گفته دولتشاه قابل اعتماد است. حسامی واعظ سال‌های عمر استاد خود را ۹۲ سال نوشته و بدین حساب ولادت او در ۷۸۱ق/۷۸۲ق بوده است.
مدفن ابن حسام در کشتزاری در قصبه خوسف واقع شده و در ۹۲۰ق در زمان حکومت مقصودبیک مهردار، بقعه و صحنی برای آن ساخته‌اند.
از ابن حسام ۳ پسر باقی ماند، که حسامی واعظ از هر ۳ سخن گفته و آنان را به زهد و علم و تقوا ستوده است.

تألیفات

دیوان اشعار
دیوان اشعار، که شامل قصاید، غزلیات و انواع دیگر نظم چون ترجیع بند، ترکیب بند، مخمّس، مثمّن، مربّع، ملمّع و لغز است. موضوع اشعار او غالباً حمد خداوند و نعت رسول اکرم(ص) و منقبت امام علی(ع) و فرزندان اوست و در قصاید بسیار به شرح واقعه کربلا، شهادت امام حسین(ع)، قساوت دشمنان اهل بیت(ع) و موضوعات مشابه پرداخته است.

ویژگی‌های اشعار
در قصیده سرایی از شیوه سخن سرایان بزرگ چون انوری، خاقانی، کمال الدین اسماعیل و ظهیر فاریابی و سلمان ساوجی پیروی و در موارد بسیار از اشعار آنان اقتفاء و تضمین کرده است. آوردن تلمیحات مناسب، درج آیات و احادیث، اشاره به اشخاص و وقایع تاریخی، و استفاده از نکات علمی و ادبی از خصوصیات شعر اوست، و در به کار بردن قافیه و ردیف‌های مشکل، التزام‌های دشوار و اشکال شعر غریب چون تربیع و تسدیس و تسمیط و تشجیر توانایی خاص دارد. قصیده مُوَشّح او به نام «‌سحریه‌» در نعت رسول اکرم(ص) مشحون است به انواع صنایع بدیعی، که از ابیات آن اوزان مختلف استخراج می‌شود.

خاورنامه
خاورنامه (یا خاوران نامه)، منظومه‌ای است به وزن متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسی، که نظم آن در ۸۳۰ق به پایان رسیده است. موضوع خاورنامه شرح غزوات علی بن ابی طالب(ع) و دلاوری‌های او و اصحاب اوست و همچون سایر منظومه‌های حماسی و دینی ترکیبی است از وقایع تاریخی و افسانه‌های عامیانه.
این منظومه از بهترین نمونه‌های حماسه دینی است و شاعر در نظم آن چنانکه خود گوید، به کتابی که به زبان عربی بوده نظر داشته است.
این منظومه در ایران و هند شهرت و رواج بسیار داشته است. به سبب سرودن این منظومه ابن حسام را «‌فردوسی ثانی‌» لقب داده‌اند. خاوران نامه در قرن یازدهم قمری به دست شاعری دکنی متخلص به رستمی برای خدیجه سلطان شهربانو، همسر سلطان محمد عادلشاه پادشاه دکن (۱۰۳۷- ۱۰۶۷ق) به زبان دکنی ترجمه شد.

نظم نثراللالی
« نظم نثر اللالی‌» ترجمه منظوم شماری از کلمات قصار نهج البلاغه است. شاعر در این کار به رساله معروف رشیدالدین وطواط، نثر اللئالی من کلام‌امیرالمؤمنین علی، نظر داشته، و هر «‌کلمه‌» را در یک بیت به نظم درآورده است.

دلائل النبوة و نسب نامه
«دلائل النبوة و نسب نامه»، منظومه‌ای است در ذکر دلایل نبوت پیامبر اکرم(ص) که در پی آن نسب نامه آن حضرت تا حضرت آدم به نظم درآمده و ضمن دیوان او[۱۵] به طبع رسیده است.