مهروماه

 تیزهوش یا نخبه چه کسی است؟
 برای تعریف واژه تیزهوش یا نخبه اتفاق نظر اندکی وجود دارد. تیزهوشی به صورت هوش عمومی بالا، استعداد در حوزه تحصیلی خاص و تعامل بین توانایی و خلاقیت بالا تعریف شده است. کودکان تیزهوش در بسیاری موارد شناخته نمی شوند.
 
اولین شرط تیزهوشی داشتن بهره هوشی (IQ) بالای ۱۳۰ است و در کنار بهره هوشی، قدرت خلاقانه، توانایی در استدلال و توانایی و ابتکار را نیز باید لحاظ کرد.
در سنین پیش از مدرسه کارشناسان معمولا استفاده از خزانه لغات وسیع، مهارت کلامی و به کار بردن جملات کامل، علاقه در مشاهده دقیق و کنجکاوانه، علاقه مندی به کتاب، توجه به ساعت ها و تقویم ها در سنین کم، تمرکز روی موضوعاتی خاص، مهارت فوق العاده در نقاشی، توجه و کشف رابطه علت و معلولی، رشد توانایی خواندن در سنین کودکی، توانایی رهبری جمع همسن و سال، مهارت های حرکتی و... را از صفات بارز تیزهوشی می دانند که البته شدت این معیارها با توجه به محل زندگی افراد متفاوت است. فرزانه غریبی، کارشناس ارشد روان شناسی در مقاله ای این ویژگی را برای کودکان تیزهوش و شناسایی آنان برمی شمارد:
 
۱) نسبت به یادگیری حریص اند و مفاهیم پیچیده و جزییات را بسرعت جذب می کنند.
۲) اعتماد به نفس بالایی دارند.
۳) دارای روحیه تعاون و همکاری بوده و مسوولیت پذیرند.
۴) انضباط فردی دارند و به ارزش های اخلاقی و معنوی پایبندند.
۵) قدرت استدلال دارند و دستورهای آمرانه را بدون بازنگری نمی پذیرند و...

متاسفانه هرچند تعداد این کودکان که تیزهوش خوانده می شوند زیاد نیست، اما عد ه ای که می توانند با عنوان تیزهوش خوانده شوند به خاطر وجوه تربیتی و آموزشی نادرست، به صورت تک بعدی پرورش می یابند.
 
«بهمن در ۱۹ سالگی، وقتی همه چشم ها به او بود، مقابل دوربین عکاسی خبرنگار یک مجله، دست و پایش را گم کرد. بهمن که از نظر تحصیلی نمره ای کمتر از ۱۸ نگرفته بود و رکورد رشد تحصیلی را شکسته حالا در این سن وقتی قرار است از خودش و خانواده اش بگوید، دهانش خشک می شود، انگشتانش می لرزد و مانند کودکی که به وحشت افتاده، از پاسخ به سوالات طفره می رود.»

همه استادان بهمن تایید می کنند که او ضریب هوشی بالای ۱۳۰ دارد و نمرات تمام واحدهای درسی او الف است، اما شیوه تربیتی او، منجر شده که هوش هیجانی و اجتماعی او رشد نکند و از این رو بهمن هیچ دوستی غیر از پدر و مادرش ندارد، چون توان ارتباط و تعامل با همسن و سالانش را ندارد.
 
● آموزش تیزهوشان از چه سنی؟
 
معمولا گفته می شود که کودکان تیزهوش را می توان یک سال زودتر از سن شروع آموزش رسمی یعنی ۶ سالگی آموزش داد. پدر و مادر بهمن آموزش او را از ۴ سالگی در منزل آغاز کرده اند. والدین بسیاری از کودکان تیزهوش ترجیح می دهند، فرزندان خود را در منزل آموزش دهند و او را تنها برای آزمون پایان سال به مدرسه بفرستند و چون معمولا کودکان تیزهوش از این آزمون ها سربلند بیرون می آیند تصور بر این است که این شیوه آموزش مناسب است، اما دکتر عبدالله شفیع آبادی ـ روانشناس ـ به طور قاطع آموزش صرف کودکان نخبه در منزل را مردود اعلام می کند و می گوید: این شیوه آموزش را به هیچ وجه توصیه نمی کنم و مدرسه یک محیط رسمی برای آموزش است که هر فرد بنا بر توانمندی از امکانات این محیط رسمی استفاده می کند.

افراد تیزهوش برای آموزش به مکان و نظام ویژه ای نیازمندند. معلمان این افراد هم باید به نوعی باهوش و خلاق تر از سایر همکاران خود باشند تا به خاطر سوالات بچه های تیزهوش مات و مبهوت نمانند.
 
این روانشناس توصیه می کند: کودکان تیزهوش باید در جامعه زندگی کنند. آموزش در بین سایر افراد، شیوه تعامل با دیگران را نیز به او می آموزد. انتظارات افراد تیزهوش از جامعه بالاست و به همین نسبت جامعه نیز از آنان انتظارات بالایی دارد، اگر در خانه و نزد والدین آموزش ببینند بسیاری از مهارت ها را نمی آموزند.
 
● کودکان تیزهوش و تعامل اجتماعی
 نخبگانی مانند بهمن که در ابتدای جوانی مدرک دکتری می گیرند و غبطه بسیاری از خانواده ها را برمی انگیزند، کم نیستند. لعبت کلامی ـ مادر ۲ دانشجوی دختر ـ آرزو می کند که کاش فرزندان او هم تیزهوش بودند. با دیدن تصویر بهمن روی جلد یک مجله می گوید: خوش به حال پدر و مادرش، آدم یک بچه داشته باشد مثل این ... (عکس بهمن را نشان می دهد) ، اما کمتر کسی به سایر ویژگی های بهمن توجه می کند.وقتی رو به روی بهمن برای مصاحبه نشستیم، او جز مهندسی که رشته مورد علاقه اش است نتوانست به هیچ سوالی به طور کامل جواب بدهد. بی حوصله و کمی عصبی بود. گاهی مضطرب دست به موهایش می کشید؛ خلاصه گفتگوی ۵ / ۱ ساعته با او نشان داد که او هرچند بهره هوشی بالای ۱۳۰ دارد، ولی هیچ دوستی ندارد، جز با مادر و پدرش با هیچ کس ارتباط ندارد، سینما نمی رود، با تئاتر و تلویزیون و مطبوعات بیگانه است، حتی نمی دانست جام جم، روزنامه است نه مجله! زندگینامه متفکران بزرگی مانند اینشتین یا بوعلی سینا و پروفسور حسابی را غیرقابل مطالعه می داند چون به آنها نیازی ندارد، درباره همسر آینده اش فرصت نداشته فکر کند، تنها آرزویش دانشمند شدن است، علاقه ای به سیاست ندارد. در کوچه حیاط دانشگاه سوئیتی به او و مادرش داده اند و زندگی مرفهی دارد و ...
 
نسرین صفری ـ مشاور تحصیلی و کارشناس ارشد علوم تربیتی ـ با شنیدن وضعیت بهمن می گوید: متاسفانه مطبوعات و رسانه ها با مصاحبه با نخبگان افراد را بزرگ می کنند و آنها را به عنوان الگو به جامعه معرفی می کنند، در حالی که این افراد واقعا نخبه نیستند چون دچار رشد نامتوازن شخصیتی شده اند. این مشاور با تاکید بر این که بسیاری از دانش آموزان در دبیرستان ها تیزهوش هستند ولی شناسایی آنان دشوار است، اضافه می کند: تیزهوشی و نخبه بودن فقط به نمره ۲۰ گرفتن و در فیزیک و شیمی و ریاضی عالی بودن نیست، یک فرد نخبه باید هوش اجتماعی بالایی هم داشته باشد، قدرت رهبری، مهارت کلامی، توان استدلال، علاقه به کتاب و سایر منابع اطلاعاتی، توان ارتباط با جمع و تاثیرگذاری بر سایرین در بسیاری از تیزهوشان وجود دارد، اما متاسفانه در خیلی از خانواده ها، پدر و مادرها به این ویژگی ها توجه نمی کنند و با تاکید بر نمره، کودکان و نوجوانانشان را تک بعدی تربیت می کنند.
 
● با کودک تیزهوش مان چه کنیم؟
 هر چند معمولا هوش کودکان و نوجوانان با میزان موفقیت آنان در آزمون های هوش سنجیده می شود و از این رو بسیاری از کودکان تیزهوش از همسن و سالانشان جدا می شوند، اما برحسب تجربه روانشناسان، این جداسازی، رشد سایر توانمندی های کودکان و نوجوانان تیزهوش را کند می کند.
 
از این رو حضور در جمع و اجازه اظهارنظر می تواند کودکان و نوجوانان تیزهوش را علاوه بر رشد بهره هوشی منجر به رشد هوش هیجانی کند. به این منظور معمولا توصیه می شود:

▪ تیزهوشان را دچار غرور کاذب نکنید: تحمل شکست از این رو برای تیزهوشان مشکل است که به خاطر هوش و موفقیتشان همواره تحسین شده اند، این امر آنان را دچار غرور کاذب می کند. غروری که مانع ارتباط دوستانشان با سایر همسن و سالانشان می شود، ادامه این روند آنان را منزوی خواهد کرد.
 
▪ از پاسخ به سوالات او طفره نروید: کودکان و نوجوانان تیزهوش سوالات متفاوتی می پرسند، سوالاتی که بسیاری موارد از سن شان فراتر است، به جای این که با بی حوصلگی آنان را از سر باز کنید، در پی پاسخ قانع کننده به آنان باشید. در مدارس نیز معلمان باید مراقب باشند تا با پاسخ های سرسری افکار این گونه کودکان را از مسیر درست منحرف نکنند، این کودکان و نوجوانان معمولا به زیاده پرسی متهم می شوند، در حالی که این امر خصیصه اصلی تیزهوشی آنان است.

▪ و بالاخره این که سعی نکنید هر طور شده از کودکان و نوجوانانتان، تیزهوش بسازید: در پی پرورش استعدادهای طبیعی او باشید. م هم این نیست که فرزندان ما تیزهوش باشند بلکه باید استعدادهای آنان متاثر از عوامل محیطی و امکاناتی که برایشان فراهم می کنیم، شکوفا شود.