حسن پیرنیا به عنوان سیاستمدار و تاریخدان نامدار پس از مشروطه، آیین دادرسی کیفری و مدنی را در ایران پایه گذاری کرد و در طول زندگی پربار خود خدمات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و علمی فراوان و ارزنده‌ای انجام داد.
حسن پیرنیا در ۱۲۵۰ خورشیدی در نایین دیده به جهان گشود. پدر وی میرزا نصرالله خان مشیرالدوله نایینی نخستین رییس‌الوزرای عصر مشروطیت بود. تحصیلات مقدماتی را در ایران به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به مسکو رفت. او ابتدا در مدرسه متوسطه نظامی مسکو به فراگیری علوم مختلف پرداخت و با احراز رتبه اول، دوره این مدرسه را به پایان رساند، سپس در دانشکده حقوق دانشگاه مسکو به تحصیل در رشته حقوق پرداخت، پس از پایان تحصیلات عالی و زمانی که پدرش وزیر امور خارجه شد به ایران بازگشت و در وزارت خارجه مشغول به کار شد. پیرنیا، همواره به علم و آموزش اهمیت می‌داد. او به زبان های فرانسه، انگلیسی، عربی و روسی مسلط و با زبان یونانی قدیم آشنا بود و در ۵۸ سالگی به منظور استفاده از متون ادبی آلمانی به خودآموزی این زبان روی آورد.
فعالیت های اجرایی و سیاسیپیرنیا بعد از بازگشت از روسیه در وزارت امور خارجه منشی و مترجم صدراعظم امین‌السلطان شد. در سفر دوم مظفرالدین شاه به اروپا با عنوان مترجم شاه از همراهان او بود و پس از بازگشت از سفر به عنوان سفیر ایران در پطرزبورگ منصوب شد. در جریان انقلاب مشروطه کمک زیادی در ترجمه و نگارش قانون اساسی داشت. عبدالّله مستوفی در کتاب زندگانی من در خصوص نقش حسن پیرنیا و برادرش حسین در انقلاب مشروطه چنین می نویسد: مشیرالّدوله و برادرش مؤتمن الملک از راه تدارک لوایح قانون اساسی و متمّم آن، خیلی به پیشرفت مشروطه کمک کردند. شاید اگر این دو پسر نبودند، همان آزادی طلب های دو آتشه هم نمی دانستند چه باید کرد.
پیرنیا بارها در دولت‌های مختلف عصر مشروطیت به وزارت رسید و در مجموع سه بار وزیر امور خارجه، هفت بار وزیر عدلیه، دوبار وزیر علوم و اوقات، سه بار وزیر جنگ، یک بار وزیر تجارت و یک بار نیز به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. یکی از مهم ترین اقدامات و خدمات شایان تقدیر این حقوقدان، اصلاحات در سیستم قانونی ایران بود، پیرنیا با الهام از سیستم قانونی فرانسه، دست به اصلاحاتی زد و قوانین: اصول محاکمات حقوقی، اصول محاکمات جزایی، قانون مجازات عمومی و ثبت اسناد اختیاری را وضع کرد، بسیاری بر این باور هستند که وی مؤسس دیوان عالی کشور در ۱۲۹۱ خورشیدی است. او همچنین امتحان از قضات و وکلا را شرط احراز شغل قضاوت و وکالت قرار داد و همچنین آثاری در زمینه حقوق از جمله حقوق بین‌الملل، دستورالعمل اصول و محاکمات جزایی و قوانین موقتی محاکمات حقوق را نوشت. بنابراین این حقوقدان در زمینه امور قضایی کشور پس از مشروطه نقش مهمی داشت و بیشتر قوانینی که پس از مشروطه ملاک کار قرار گرفت، توسط او تهیه شد. همچنین وی سازمان دادگستری را پی‌ریزی کرد و علاوه بر تشکیل دیوان کشور و دادسراها، قانون محاکمات حقوقی و جزایی را به تصویب رساند.
او همچنین در دوره‌های دوم، سوم، چهارم، پنجم و ششم نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی بود. برای آخرین بار در ۲۴ خرداد ۱۳۰۲ خورشیدی پیرنیا از طرف احمدشاه به نخست وزیری انتخاب شد و این سمت را تا شهریور همان سال در اختیار داشت و پس از آن از سیاست کناره گرفت و به فعالیت های علمی و فرهنگی پرداخت. رویدادهایی مانند قیام شیخ محمد خیابانی و غائله آذربایجان، آغاز نهضت جنگل و گردنکشی‌های رضاخان پهلوی برای به دست‌گیری قدرت از جمله رویدادهای دوران نخست‌وزیری وی بود، بنابراین پیرنیا در مقاطع حساسی زمام امور کشور را در دست داشته است.
مهم‌ترین کار مشیرالدوله در نخستین دوره نخست‌وزیری مذاکره با دولتین روس و انگلیس برای تخلیه ایران از قوای اشغالی آنها و لغو اختیارات فوق‌العاده مسیو مرنار بلژیکی رییس کل گمرک ایران بود. او دومین بار پس از بازگشت احمدشاه از سفر اروپا به دنبال جنجال بر سر قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس و استعفای وثوق‌الدوله به نخست‌وزیری منصوب شد. هنگامی که مشیرالدوله برای دومین بار به نخست‌وزیری منصوب شد انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی در جریان بود و اولین تدبیر او برای اینکه دولت را از قید تعهدات ناشی از قرارداد ۱۹۱۹ رها سازد، موکول ساختن اجرای این قرارداد به نظر مجلس آینده بود. بنابراین او مردی بود که در سیاست داخلی، اصلاح‌طلب و در سیاست خارجی قائل به حفظ بی‌طرفی بود.
فعالیت و خدمات فرهنگیتأسیس مدرسه علوم سیاسی جهت تربیت سیاست پیشگان و مدرسه نظام از مهم‌ترین اقدامات فرهنگی اوست. پیرنیا با بینشی دقیق به نیازهای علمی سیاست مردان وقت پی برد و با تلاش بسیار موفق به تاسیس مدرسه عالی علوم سیاسی در تهران شد و به این جهت بانی و موسس آموزش عالی حقوق در ایران شناخته می شود که بعدها آن را به مدرسه عالی حقوق، تبدیل کرد در واقع در زمانی که مشکلات عدیده سیاسی و مالی، راه ترقی علمی را کند یا مسدود کرده بود، حسن پیرنیا این مرکز مهم آموزشی را تاسیس کرد. وی همچنین در کنار مدیریت این مدرسه به تدریس دروسی در رشته حقوقی و سیاسی پرداخت.
ویژگی بارز میرزا حسن خان مشیرالّدوله، قانون شناسی و احترام فوق العاده اش به قانون بود. از همین رو به محض بازگشت به ایران اندیشه تأسیس مدرسه سیاسی و تدارک بودجه و برنامه و تعیین مدرّس آن را دنبال کرد. تأثیر این مدرسه در همان ایام برای تنظیم و جهت یابی انقلاب مشروطه و بهره برداری از آن به زودی نمودار شد. ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان می نویسد: علت همراهی پیرنیا با مشروطه تأسیس مدرسه مبارکه سیاسی بود. پس از افتتاح مدرسه سیاسی ... امور مدرسه با حسن پیرنیا و میرزا حسین خان بود و این ۲ شخص عالِم متمدّن علاوه بر معلومات و تحصیلات ایشان، فضلا و دانشمندان مملکت اطراف آن را گرفته، از خارج هم ممدّ و اعانت از آنها شد تا کار به جایی رسید که هواخواهان حرّیت از اطراف عالم چشم به این دو نفر عالِم انداخته و نجات اهل ایران را منحصر به اقدام این ۲ نفر دانسته و آنها هم الحقّ کوتاهی نکردند ...»
وی در اواخر و بعد از کناره گیری از سیاست به تحقیق و تالیف در زمینه تاریخ ایران و حقوق پرداخت، او سه جلد از دوره کتاب تاریخ ایران باستان را که از منابع و مراجع علمی تاریخ ایران به شمار می‌آید به رشته تحریر در آورد و در حال نگارش جلد چهارم این کتاب بود که دیده از جهان بست. این کتاب گنجینه‌ای برای شناخت پیشینه تاریخی و فرهنگی ایران است. هدف مشیرالدوله از نوشتن این تاریخ، ارج گذاری و نشان دادن پیشینه و عمق و غنای تاریخی تمدن و فرهنگ ایرانی در زمانی بود که بیگانگان، سعی در کتمان و مخدوش سازی چهره روشن آن داشتند. علاوه بر این پیرنیا کتاب خطوط برجسته داستان‌های ایران قدیم را هم به نگارش درآورد.
اهمیت کتاب تاریخ باستان پیرنیا از نگاه باستانی پاریزیدر واقع آغاز جدی پژوهش‌های تاریخی نوین در ایران را باید مربوط به زمانی دانست که کتاب سه جلدی و مفصل ایران باستان پیرنیا منتشر شد، وی به سنجش باریک‌بینانه متن‌های تاریخی پرداخت و از تکیه به تحقیقات جدید و یافته‌های باستان‌شناسی غافل نماند. یکی از ویژگی‌های مهم در این کتاب، استفاده از گزارش‌های کاوش‌های باستان‌شناسی برای نخستین بار است. او این اطلاعات را از ایران شناسان اروپایی مانند هر تسفلد به دست آورد، حتی نقل است که پیرنیا زبان یونانی باستان را یاد گرفت تا از منابع اصلی یونانی استفاده کند و این دومین ویژگی کتاب اوست. یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب، تلاش نویسنده در دفاع از وطن و تمامیت ارضی ایران است.
باستانی پاریزی در کتاب محیط سیاسی و زندگانی پیرنیا می‌نویسد: «پیرنیا آخرین و تازه‌ترین و صحیح‌ترین اطلاعات عصر خود را در باب تاریخ ایران باستان به دست آورده است، البته بعد از مرگ او تا امروز، کتیبه‌ها و آثار تازه به دست آمده و کتب و رسالات متعدد نوشته شده است و صدها شرق‌شناس در باب تاریخ اعصار گذشته ما تحقیقات کرده‌اند؛ ولی باز هم شاید بتوان ادعا کرد که مطالب تازه آن‌قدرها نیست که بتواند مطالب ایران باستان را، حتی در چند جمله مختصر، تخطئه کند.» دانش تاریخ «ایران باستان» وامدار پیرنیا است. حق پیرنیا از جهت ایران باستان بر ملت ایران با قدری تسامح، کم از حق فردوسی نیست. این بیان اگر ظاهراً اغراق به‌نظر آید، باید توجه داشته باشیم که ما امروز صحبت از ایجاد تاریخی می‌کنیم که مربوط به ۲۵۰۰ سال پیش از اینِ ایران است و متاسفانه برای ما مجهول و نامعلوم بود. حیطه حکمرانی و مقام فرماندهی هخامنشیان و پارت‌ها و مادها را کسی تشخیص نمی‌داد، منابع ایران به‌کلی از میان رفته بود و به منابع یونانی و رومی و اروپایی شخصی دسترسی نداشت و در حقیقت ایران بود و تاریخی مبهم از ساسانیان به بعد، پس چرا اغراق است اگر بگوییم مشیرالدوله زنده‌کننده تاریخ ایران باستان است. کار مشیرالدوله دیگر است و خدمت او بر هیچ یک از اهل فن و تحقیق پوشیده نیست. نوشته‌های تاریخی مشیرالدوله نشان دهنده روحیه جستجوگر و دقت نظر او است. خانه وی در خیابان منوچهری تهران، بین لاله‌زار و میدان فردوسی قرار دارد و ثبت میراث فرهنگی است.
خاموشیسرانجام این سیاستمدار و ادیب پس از ۶۳ سال زندگی سرشار از فعالیت های علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در ۲۹آبان ۱۳۱۴ خورشیدی براثر سکته قلبی دیده از جهان فرو بست و در آرامگاه خانوادگی خود در آستانه امامزاده صالح (ع) تجریش تهران به خاک سپرده شد.
