آسیاب‌های بادی نشتیفان در استان خراسان رضوی، مشهور به آسباد، از بزرگ‌ترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسبادهای جهان بازمانده از تاریخ پیش از اسلام ایران شمار می‌آیند.
نشتیفان شهری است قدیمی که دست‌کم در ۶ سده گذشته با همین نام خوانده می‌شده است. سوزنی سمرقندی آورده است که آل مظفر یکی از سلسله پادشاهان و حکام ایرانی اهل نشتیفان بوده‌اند و شاه شجاع از بزرگان این شهر سال‌ها بر شیراز و فارس حکمرانی نمود که در زمان حکومت وی اندیشمندان و شاعران فراوانی چون حافظ در تاریخ ایران ماندگار شدند و شهر نشتیفان در اوایل قرن نهم هجری شناخته شده و معمور بوده است.
همچنین قبرستان‌هایی به شیوه مقبره‌های زرتشتیان باستان اطراف شهر را فرا گرفته که بعضی از ساکنین معتقد هستند عده‌ای از فرزندان و نوادگان پادشاهان سلسله اشکانیان (که اتفاقا در خراسان بر ایران حکمرانی می‌کردند) در آن‌ها نهفته‌اند و دسته‌ای دیگر معتقد هستند در گذشته برای ایمن نگه داشتن شهر از حملات و تجاوزات احتمالی در اطراف شهر بزرگان آن را تدفین می‌نموده‌اند تا به اصالت و درستی مردمان آن اشاره کنند. مسجد جامع شهر نیز که به سبب عنایت شیخ زین‌الدین خوافی و به دستور پیر احمد خوافی به غیر از هرات و بغداد در نشتیفان نیز تاسیس و به رغم استفاده اهالی آن به یکی از آثار گرانبهای باستانی مبدل شده، نشان از اهمیت فرهنگی این شهر در گذشته‌های نه چندان دور می‌دهد.
وجه تسمیه
قصه عامیانه در مورد ریشه نام این شهر این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه «نش» که محلی شده «نیش» کنایه از نیش کژدم (محلی شده عقرب) که به وفور در نواحی گرم و خشک به خصوص نشتیفان یافت می‌شود و «تیفان» که محلی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است که در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی ممتاز کرده و ساکنین آن را چندین هزار سالی است به فکر تاسیس آسیاب بادی‌های معروف‌اش در جهت بهره‌برداری از این جریانات هوایی کرده است.
آسبادهای نشتیفان
آسیاب بادی یا آسیای بادی، گونه‌ای آسیاب است که نیروی جنبشی آن از راه باد فراهم می‌شود. معمولا در گذشته آسیاب‌های بادی را برای آرد کردن گندم می‌ساختند. از آسیاب‌های بادی هم چنین در کارهای دیگر مانند پمپ کردن آب استفاده کرد که به آن پمپ بادی گفته می‌شود.
درباره پیدایش این آسیاب‌ها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اغلب مورخین که در طول قرون متمادی به ایران سفر کرده‌اند، مبنای آن‌ها را قبل از فتح ایران به دست مسلمین ذکر می‌کنند. حتی برخی پا را فراتر نهاده و تکوین آن‌ها را به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد مربوط می‌دانند.
از توجه و تامل در واژه آس می‌توان به تاریخچه آسیاب بادی‌ها پی برد. آس به معنی دانه ریز سنگ است. در فرهنگ معین درباره آس چنین آمده است: «دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا باد یا آب یا برق یا بخار چرخه و حبوب و جز آن را خرد کند و آرد سازد.»
ظهور آسیاب بادی‌ها در نشتیفان به سبب بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است که ساکنین گذشته شهر نشتیفان در استان خراسان رضوی شهر خواف با توجه به قدرت و شدت باد نیاز به ایجاد آسیاب بادی را حس کردند. سون هدین در مورد علل پیدایش آسبادها نشتیفان چنین می‌نویسد: «در تمام طول سال بادهای شمال حاکمیت دارند و استقرار باد و همچنین نبود آب موجب احداث آن شده است.»
در روزگارانی که هیچ نیروی خاصی جهت رفع نیازهای بشر وجود نداشته، مهار باد و استفاده از آن برای آرد کردن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان شده است. به هر حال عدم وجود همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال یک مشکل عمده در استفاده از آسیاب‌ها بوده است، ولی مردمان گذشته نشتیفان برای رفع این مشکل تدابیری اندیشیده‌اند. در فصولی که باد کمی وجود داشته باشد از رودخانه‌های جنوب نشتیفان که در این موقع از جریان آب برخوردار بوده، جهت بکارگیری آسیاب‌های آبی استفاده کرده‌اند. بقایای آسیاب‌های آبی در نشتیفان قابل رویت است.
طرز کار آسبادها
طرز کار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذکر شده است به این صورت است که چرخ و پرهای غول آسایی را که ۴۸ بال و ۳۲ پر و ۸ درگاه دارد بر بام آسیاب و جهت وزش باد قرار می‌دهند. اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه‌ای بادگیر به زوایای درگاه‌های هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حرکت در می‌آورد. از حرکت چرخ و پر نیرویی به تیر آسیاب منتقل می‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است، لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر باید بچرخد و می‌چرخد.
وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می‌آید، چوبی کوچک به نام لک لکی را با خود می‌جنباند. و حرکت لک لکی باعث ارتعاش، دول بره (ناودان چوبی که گندم از پرخو به وسیله آن به شیار سنگ‌ها می‌رسد) می‌شود. دول بره در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از پرخوی گندم (مخزنی که گندم را در آن می‌ریزند) به حفره میانی سنگ هدایت می‌کند. طبیعی است هر چه باد سریع‌تر بوزد سنگ گردش سریع‌تری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیاد تری را به میان سنگ‌ها می‌برد.
به طور کلی می‌توان گفت آسباد نشتیفان، سیستمی است که در عین سادگی، دارای کارایی خوبی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می‌گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می‌برده است. آسیاب‌های بادی در مقایسه با آسیاب‌های صنعتی کنونی، هیچ آلودگی نداشته و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی‌شده است. نکته‌ای که باید در زندگی بشر مدرن کمی مورد تأمل قرار گیرد!
عکاس: وحید مالمیر
ارسال مطلب به ایمیل دوستاتون:
