مهروماه

 

 

 

 

 

 

 شهرستان طبس قدمتی سه هزار ساله در تاریخ خراسان دارد و از لحاظ فرهنگی و گویشی شباهت‌های فراوانی با مردم استان خراسان رضوی دارا است. اولین اقوام ساکن طبس و در واقع اجداد طبسی‌ها دامدار و در غارهای مجاور چشمه سارها ساکن بوده‌اند که هنوز آثاری از آنان باقی است. در دوره هخامنشیان و قبل از آن طبس مرزبان نشین تابع ایالت شاه نشین پارت (خراسان بزرگ) بوده است.
در دوره اشکانیان طبس پادگان نظامی مهم مرزهای غربی آنان محسوب می‌شد و گاهی دست بدست می‌شده است. در زمان سلوکیان طبس از نفوذ فرهنگی و یورش نظامی آنها بدور ماند و در عین حال به پادگان بزرگ نظامی ایزد خواست (یزد) باج (مالیات) می‌داد و در دوره ساسانیان طبس همانند دوره هخامنشیان بود. یزدگرد سوم آخرین امپراتور ساسانی در گریز به سمت مرو چند ماه در طبس اردو زد.
در تمام طول این مدت طبس به عنوان پل ارتباطی شرق ـ شمال شرق با غرب بوده، یعنی راه مهم و سوق الجیشی پارت و هگمتانه و شوش و بین‌النهرین به پاسارگاد از طبس می‌گذشته و راهدارها در رباط‌ها و چاپارخانه‌های بسیاری در مسیر آن احداث شده بود که بقایای برخی موجوداست.
در سالهای ۲۹ هجری قمری سپاه اعراب مسلمانان به فرماندهی عبدالله بن بدیل خزاعی از شمال غرب طبس وارد و قلعه چارده (جوخواه امروز) را متصرف شدند و آماده نبرد با سپاه طبس می‌شدند. مردم طبس صلح خواستند و با ۶۰۰۰۰ درهم خراج سالیانه صلح گردید. این فتح موجب مسرت فراوان عمر بن خطاب، خلیفه دوم شد و دولت ارشد طبس را بعنوان مطلع الفجر و دروازه خراسان نامیدند.
در زمان خلافت امیرالمؤمنین مردم طبس به اسلام گرویدند و آن حضرت خراج را به آنان بخشید. در زمان حکومت امویان و مروانیان وضع به همین منوال سپری شد در حالیکه مالیاتهای سختی از مردم گرفته می‌شده است. زیرا کویر سوزان و صعب العبور مرکزی یک مانع طبیعی و سخت برای عبور دادن لشکر و تجهیزات محسوب می‌شد. طبس از حمله مغول آسیبی ندید و پذیرای مهاجرین بسیار بوده است.
در زمان سلجوقیان، اسماعیلیان بر طبس استیلا یافته و قلاع محکمی در کوه‌های طبس ساختند. طبس در این زمان پایتخت اسماعیلیان قهستان بوده است و نیز مرکز آموزش فدائیان مطلق که مستقیماً از قلعه الموت دستور می‌گرفتند.
>سیاحانی چند مثل ناصر خسرو قبادیانی (۴۴۵ هـ. ق) در آن دوره از طبس بازدید و از زیبایی طبس و حکومت گیلک بن محمد به عظمت یاد کرده و از وجود امنیت بسیار و رعایت دقیق احکام شرع سخن به میان آوردند. با استیلای تیموریان طبس تابع حراست بوده و سپس با ضعف آن نظام ازبکهای مهاجم چندین بار به طبس یورش آورده و دختران و پسران بسیاری را به قتل رساندند. زیرا در برابر برده شدن و انتقال آنها به بین‌النهرین مقاومت می‌نمودند. در اوایل دوره صفویه مردم طبس سنتی و متعصب بودند و بسختی با شاه اسماعیل صفوی جنگیدند.
بالاخره سلطان شیردم خان از وی امان خواست و از فرماندهان عالی رتبه وی گردید و بعد به صفت بابرخان حاکم هند درآمد. طبس در دوره صفویه مستقیماً تحت نظارت اصفهان بر بلوک بزرگی از شرق کشور حکومت نمود و همواره گروهی قزلباش برای رفع حمله ازبکان و امنیت طریق الرضا (ع) (راه تجاری نظامی اصفهان ـ یزد ـ مشهد) در طبس مستقر بودند.
محمد افغان با حمایت مالی و تسلیماتی کمپانی هند شرقی (انگلستان) شهرهای شرقی ایران از جمله طبس را گرفت و سپس به کرمان و اصفهان رفت. طبس بعداً توسط نادرشاه از وجود مهاجمین افغانی پاکسازی و نامبرده حاکم جدیدی از اعراب شیبانی را در طبس به حکومت گمارد که ۷ نسل متوالی تا دوره پهلوی بر طبس حاکم بودند.
از وقایع مهم تاریخی دوران امرای شیبانی، می‌توان از مبارزات آنان سخن به میان آورد. در اوایل قرن ۱۳ هـ ق ایل شیبانی که با قاجار مخالفت می‌کردند جویمند (گناباد کنونی) و ترشیز (کاشمر کنونی) را گرفته و تا حدود سبزوار پیش رفتند و حاکم نشین طبس از آن دوره به بعد مشتمل بر قلمرو حکومتی شامل دستگردان، بشرویه، تون، بجستان، جویمند، (و احتمالاً ترشیز) بوده است.
از میان امرای شیبانی، امیرحسن خان در عمران و آبادی طبس بسیار کوشید. تالار آیینه نشان، عمارات باشکوه و منبت کاری، استخرهای آب باشکوه با نوارهای چرخان و طلاکوب یا سیمکوب، باغها و کوشکهای باصفا، خیابان بندی طبس و کانال کشی انهار، هرس درختان بر اساس طرحهای هندی، احداث آب انبارها، احداث حمامهای بزرگ و تمیز و مساجد و تکایا و... از اقدامات وی و دولت یا اعقاب اوست.
در دوره معاصر که رضا شاه پهلوی (۱۳۲۰–۱۳۰۴) به قلع و قمع حکومتهای محلی پرداخت، حکومت بنی شیبان در طبس نیز منقرض گشت. در این دوران شکوه و عظمت طبس به فراموشی سپرده شد. گناباد، بجستان، تون (فردوس) و بشرویه از آن جدا شدند، از قلمرو آن کاسته شد، و با ایجاد تقسیمات کشوری جدید «حکومت» به «بخشداری» تنزل یافت[نیازمند منبع]. در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، شهرستان بزرگی شامل طبس، بشرویه، فردوس، بجستان، گناباد و ترشیز (کاشمر) تأسیس شد. اگر چه در بین مناطق یاد شده، طبس از سابقه طولانی تری در حکومت برخوردار بود، اما دولت، گناباد را - به لحاظ واقع شدن در میانه این مجموعه و سه راهی مشهد-زاهدان-کرمان و نزدیکی به مرکز استان (مشهد)- به مرکزیت شهرستان انتخاب کرد.
در سال ۱۳۲۳ دهستان بشرویه تبدیل به بخش و از فردوس جدا گشت، از مجموعه آن با طبس و فردوس (مجموعا ۳ بخش) یک شهرستان جدید به مرکزیت فردوس ایجاد شد. وضعیت اخیر نیز فقط ۱۳ سال دوام آورد و در تیر ماه سال ۱۳۳۹ «بخش طبس» به لحاظ شایستگیهای فرهنگی، اجتماعی، معماری و تاریخ باستانی خود به شهرستان ارتقاء یافت. اما با وجود این ارتقاء، باز هم شهرستان طبس، همچنان از مسیر پیشرفت و ترقی بازمانده و در محرومیت باقی مانده بود. حکومت مرکزی هیچ شناختی از او نداشت و آنچنان که دیگر شهرهای تاریخی را ارج می‌نهاد به طبس توجه نمی‌کرد.

 

تا اینکه در سال ۱۳۵۵ فرح (همسر محمدرضا پهلوی) در سفری که به طبس داشت، به ارزش این گوهر زمردین خفته در حاشیه کویر و کم توجهی حکومت به آن، اعتراف کرد و جهت جبران مافات، اقداماتی برای بقای آن و حفظ و حراست از آثار باستانی موجود صورت گرفت. اما چه سود که این بار قهر طبیعت دامنگیر شهر زیبای طبس شد. دو سال بعد، زلزله مخرب ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ طبس را بکلی ویران نمود و حدود ۱۰۰۰۰ تن قربانی گرفت. آمار رسمی قربانیان این حادثه توسط مرکز آمار ایران ۷۶۷۶ نفر ذکر شده است. در سال ۱۳۸۰ با تصویب هیئت دولت، شهرستان طبس مشتمل بر دو بخش و هشت دهستان از استان خراسان منتزع و به استان یزد الحاق گردید. در سال ۱۳۸۱ بخش مرکزی طبس به دو بخش مرکزی و دیهوک تقسیم شد و در حال حاضر شهرستان طبس دارای سه بخش مرکزی، دستگردان و دیهوک می‌باشد.
در زمستان ۱۳۹۱ هیئت وزیران شهرستان طبس را به فرمانداری ویژه ارتقاء داد و آن را از استان یزد منتزع و به استان خراسان جنوبی الحاق نمود.