قم:
گفته می‌شود كه شهر قم پیش از دوره اسلامی نیز وجود داشته است ولی گروهی اعتقاد دارند كه شهر قم بعد از اسلام بنا گردیده است. (كُم) نام حصار باستانی شهر قم بود و به همین لحاظ عرب‌ها این شهر را قم نامیدند. در زمان حمله عرب‌ها به ایران ، قم از توابع اصفهان بود و همزمان با اصفهان فتح گردید. در سال 24-23 هجری قمری ، ابوموسی اشعری بخشی از سپاه تحت فرماندهی خود را روانه فتح قم نمود و این شهر در زمان عمر - خلیفه دوّم - به دست اعراب فتح شد. با مهاجرت قبیله اشعری از كوفه به قم و اسكان آنها در این‌ناحیه ، قم به تدریج به شهر تبدیل شد. بین اعراب اشعری و ساكنان زرتشتی قم پیوسته نزاع و درگیری درمی‌گرفت كه به شكست قطعی زرتشتیان و تسلط اشعریان مسلمان بر قم منجر شد. در قرون اوّلیه اسلام ، علویان با بی‌رحمانه‌ترین وضع ، تحت آزار و تعقیب حكام عباسی و اموی بودند. در میان شهرهای ایران ، قم از مناطق مهمّی بود كه علویان پیوسته به سوی آن هجرت می‌كردند. با حضور علویان در قم ، این شهر به یك شهر علوی نشین تبدیل شد. مردم قم ، مأمون را قاتل امام هشتم علی بن موسی الرضا (ع) می‌دانستند و به خواهر آن حضرت که در قم فوت و مدفون است عشق می‌ورزیدند و لذا با حكومت آن ناسازگاری می‌كردند و خراج نمی‌پرداختند. مأمون ، (علی بن هشام) را با لشكر نیرومند به سوی شهر قم روانه كرد كه به قتل عام مردم و تخریب شهر منجر شد. مردم قم پس از شنیدن خبر فوت مأمون دست به شورش زدند و با هجوم به داراالحكومه در سال 216 هجری قمری عامل خلیفه را از شهر بیرون كردند. پس از مأمون ، معتصم به خلافت رسید و سپاهی را برای دفع شورش به قم روانه كرد. این سپاه نیز شهر را به آتش كشید. بعد از این سركوبی ، (محمدبن عیسی بادغیسی) به حكومت قم گماشته شد. این شخص سیاست آرامش با مردم را در پیش گرفت. با روی كار آمدن متوكل عباسی سیاست ضد علوی تشدید شد و مردم قم نیز به حمایت از (حسین كوكبی) شتافتند تا دولت علوی در محدوده طالقان ، قزوین ، زنجان و ابهر توسط وی تشكیل شود. پس از متوكل ، معتمد خلیفه عباسی ، (موسی بن بغا) را مأمور نمود تا هم حسین كوكبی را سركوب كند و هم طغیان قم را فرو نشاند و مردم از ظلم و ستم خلفا و عاملان آنها به امام یازدهم امام حسن عسكری (ع) توسل جستند. به طور كلی شورش و سركوب مداوم مردم قم تا زمان به قدرت رسیدن آل بویه كه خود از علویان بودند ، ادامه یافت. در دوران این سلسله ، شهر قم در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. در دوره سلجوقیان تصدی امور مهّم سلجوقی توسط فرزانگان قمی ، در عمران و ترقی شهر قم مؤثر شد. در حمله مغول شهر قم به كلی منهدم شد ولی پس از گرایش بعضی از حكام به اسلام مانند (سلطان محمد اولجایتو) شهر قم مورد توجه قرار گرفت. این شهر در دهه‌های پایانی قرن هشتم هجری قمری مورد تهاجم (تیمور گوركانی) قرار گرفت و مردم شهر قتل عام شدند.
مقارن ظهور حكومت خاندان‌های (قراقویونلو) و (آق قویونلو) و به ویژه در دوره صفویان قم مورد توجه قرار گرفت و به تدریج رو به شكوفایی نهاد. قم در سال 909 هجری قمری از مراكز مهّم فرهنگی و فقهی شیعه گردید وعلمای بزرگی در این شهر كرسی تدریس و تحقیق بنا نهادند و اهمیّت زیارتی و مذهبی این شهر فزونی یافت. در حمله افغان‌ها ، شهر قم خسارات سنگینی را متحمل شد و مردم قم نیز از نظر اقتصادی تحت فشارشدیدی قرار گرفتند. در دوره نادر شاه افشار نیز شهر قم متحمل خسارات فراوان شد و همچنین زمانی كه خاندان‌های زند و قاجار برای تسلط بر ایران با یكدیگر جدال می‌كردند ، شهر و مردم قم آسیب فراوان دیدند. درسال 1208 هجری قمری ، قم تحت تسلط آغا محمّد خان قاجار در آمد. فتحعلی شاه پس از پیروزی بر دشمنان ، به مرمت حرم و بارگاه حضرت معصومه (س) پرداخت. وی نذر كرده بود كه اگر بر دشمنان پیروز شود به عمران بارگاه آن حضرت بپردازد. در سال 1294 خورشیدی ، هنگامی كه قشون روس وارد كرج شد ، بسیاری از مردم تهران به قم مهاجرت كردند و موضوع انتقال پایتخت به قم نیز مطرح گردید ، ولی سفارت خانه‌های روسیه و انگلیس با تحت فشارقرار دادن احمد شاه ، طرح انتقال پایتخت را خنثی كردند. در همین زمان ، توسط مهاجرین قم ، (كمیته دفاع ملی) برای دفاع از میهن تشكیل شد. بدین ترتیب این شهر به یك مركز سیاسی و نظامی علیه روس و انگلیس تبدیل شد ، ولی پس از درگیری‌های متعددی ، در سال 1294 خورشیدی به اشغال نیروهای روس درآمد. وجود بارگاه حضرت معصومه(س) و حوزه علمیه قم اهمیت مذهبی این شهر را بیش از پیش فزونی بخشیده و حوزه‌های علمی و آموزشی آن نیز توسعه یافته است.
قم از مناطق جهانگردی زیارتی و مذهبی مهم ایران بوده و یكی از قطب های بزرگ توسعه توریسم مذهبی كشور به شمار می آید. جریان فرهنگ دینی و مذهبی، شهر قم را به یكی از بزرگ ترین مراكز آموزش علوم دینی و آیین های مذهبی تبدیل كرده كه در دهه های اخیر نقش بسیار ممتازی در فرآیند تحولات دینی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی ایران بر عهده داشته است. تعلیم و تربیت مروجین، عالمان و اندیشمندان علوم دینی و به تبع آن تاثیر فراوان بر نظام فرهنگی كشور از تاثیرهای فرهنگی بسیار مهم این خطه از ایران اسلامی است. در این منطقه؛ مراسم اعیاد و سوگواری های دینی و مذهبی با شكوه فراوانی برگزار می شوند.
موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) - قم: این موزه كه از موزه‌های قدیم ایران به شمار می‌رود ، در آبان ماه سال 1304 خورشیدی ، افتتاح شد. موزه قم شامل دو تالار بزرگ با ازاره‌های كاشیكاری شده زیبا و بدیع است كه دركنار صحن حرم قرار دارد و مجموعه‌های بسیار نفیس و با ارزشی را در خود جای داده است. مجموعه‌های این موزه شامل قرآن‌های نفیس خطی مربوط به سده سوم هجری قمری و زری‌های دوره صفویه است. قالی وقالیچه‌های دوره صفوی كه در این موزه به نمایش گذاشته شده ، اثر استاد معروف آن عصر نعمت الله جوشقانی است كه توسط شاهان صفوی به آستانه مقدسه وقف شده است. از دیگر اشیاء نفیس این موزه می‌توان به مجموعه كاشی‌های گوناگون كه قدمت آنها به اوایل سده هفتم هجری قمری می‌رسد و از صندوق خاتم كاری مقبره شیخ صفی ، قندیل طلایی مرصع، عود سوز نقره و... اشاره كرد. بازدید از موزه برای عموم آزاد است.
حمزقان - قم: حمزقان از روستاهای بخش خلجستان در 65 كیلومتری شمال غرب قم است. رودخانه فصلی (وزوا) از جنوب آن می‌گذرد و كوه (گر) در 3 كیلومتری شرقی ، كوه (شیروارو) در جنوب غربی و كوه (قزلاربیگی) در 3 كیلومتری جنوب شرقی روستا قرار دارد. گردنه قاهان نیز در یك كیلومتری شمال روستا واقع شده است. وجود رودخانه‌ها ، كوهها ، چشمه و پوشش گیاهی مناسب از جذابیت‌های روستا بشمار می‌روند.
كهك - قم: روستای كهك در 30 كیلومتری جنوب قم و در یك منطقه كوهپایه‌ای واقع شده است. این روستا آب و هوای معتدل و خشك دارد. آنچه اهمیّت تاریخی این روستا را دوچندان كرده ، وجود خانه قدیمی ملاصدرا(فیلسوف مشهور اسلامی) و غار معروف كهك است كه از آثار باستانی و طبیعی استان بشمار می‌روند. این روستا همچنین یك امامزاده به نام محّمد نیز دارد كه مورد احترام اهالی و روستاهای اطراف می‌باشد.
مساجد قدیمی - قم: مسجد امام حسن مجتبی (ع) در مسیر تهران - قم ، تكیه آقاسید حسن در خیابان آیت الله طالقانی ، تكیه یزدی‌ها در بازار، مسجد میدان كهنه در میدان كهنه قم ، حسینیه شهدا درخیابان شهدا ، حسینیه نجفی‌ها در خیابان انقلاب ، حسینیه آیت الله نجفی در خیابان شهید منتظری و تكیه سیدان در خیابان انقلاب.
بقعه‌ها و امامزاده‌ها – قم: امامزاده و زیارتگاه های استان قم عبارتند از: امامزاده سید سربخش در خیابان آذر مقابل چهل اختری و مربوط به نیمه دوّم قرن هشتم هجری قمری ، امامزاده ابوالعباس احمد در مجاورت امامزاده (دربهشت) از آثار قرن هشتم هجری قمری ، امامزاده باوره در 6 كیلومتری روستای فرد (از توابع قهستان) و از آثار قبل از دوران صفوی ، امامزاده حلیمه خاتون در 12 كیلومتری جنوب قم (روستای لنجرود) ، امامزاده سكینه خاتون در 30 كیلومتری شرق قم و از آثار قبل از دوران صفوی ، امامزاده شاهزاده احمد و علی حارث در خاكفرج ، شرق شهر قم(دوران قاجار) ، امامزاده شاهزاده جعفر غریب در 6 كیلومتری شرق قم و از آثار عصر فتحعلی شاه قاجار، امامزاده شاهزاده جعفر در روستای گیو (دستگرد خلجستان) ، امامزاده شاهزاده سید علی در جهت شمالی شهر قم ، امامزاده شاهزاده طاهر در روستای طغرود (خلجستان) ، امامزاده شاهزاده عباس در خارج دهكده جنداب خلجستان و از آثار قبل از دوره صفوی ، امامزاده شاهزاده عباس و هفت امامزاده در كنار روستای ورجان قم ، امامزاده شاهزاده محسن در روستای قبادبزن قم (مربوط به قرن دهم هجری قمری) ، امامزاده عبدالله در نزدیكی قلعه صدری قم (دوره قاجاری) ، امامزاده صفو را در خاكفرج ، امامزاده فاضل بر بالای كوهی مشرف به روستای بیدهند ، بقعه بابامسافر در شمال شرقی شهر قم و نزدیك دروازه ری كهن و (مربوط به دوره صفوی) ، بقعه چهارامامزاده شهره و ملا آقا در خارج شهر قم (دوره صفوی) ، بقعه خدیجه خاتون بر سر راه قم به سراچه ، امامزاده شاهزاده ابراهیم و محّمد در مزدیجان - غرب شهر قم (از آثار دوره ایلخانی) ، امامزاده شاهزاده اسحاق در بالای‌روستای میم از توابع قهستان، امامزاده شش امامزاده در خارج روستای سیف‌آباد قمرود (از آثار دوره صفوی) ، امامزاده طیب و طاهر در كنار راه قم به سراجه (قرن هشتم هجری قمری است) و امامزاده فردو در روستای فردو از توابع قهستان.
آرامگاه‌ها – قم: اهم آرامگاه‌های استان قم عبارتند از: آرامگاه محمد شاه در ضلع غربی صحن عتیق. آرامگاه مستوفی در ضلع شمال شرقی صحن عتیق ، آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی در محل موزه آستانه ، آرامگاه آخوند ملامهدی نراقی در خیابان آیت ا... مرعشی نجفی ، آرامگاه آیت الله بروجردی در حرم مطهر (مسجد اعظم) ، آرامگاه علامه طباطبایی در مسجد بالاسر حرم مطهر، آرامگاه آیت الله مرعشی نجفی در خیابان آیت الله نجفی ، آرامگاه آیت الله صدر در حرم مطهر (مسجد بالاسر) ، آرامگاه پروین اعتصامی در حرم مطهر، آرامگاه آیت الله گلپایگانی در حرم مطهر (مسجد بالاسر) ، آرامگاه شهید آیت الله مرتضی مطهری در حرم مطهر (مسجد بالاسر)،آرامگاه آیت الله محمد تقی خوانساری در حرم مطهر (مسجد بالاسر) و آرامگاه آیت الله عبد الكریم حائری در حرم‌مطهر (مسجد بالاسر).
كه اهم آنها عبارتند از: خانه زند (حاج علی خان) در مركز بافت قدیمی شهر (محله چهارمردان) كه به اواخر دوره قاجار مربوط است. محله قدیمی لوندید كه ابتدای این محله آب انبار حاج بلا مسجد و انتهای آن كوچه لب چال می‌باشد. محله‌چهارمردان كه ابتدای این محله باغچه كلاه مال و انتهای آن بقعه امامزاده شاه حمزه است. محله سنگ بند كه ابتدای آن بقعه شاه احمد قاسم و انتهای آن آب انبار حاج حسن می‌باشد. محله موسیان كه ابتدای آن دوگذر سنگ‌سیاه و انتهای آن دروازه شهر است. محله اسحاقیه كه ابتدای آن درب دروازه خاك فرج و انتهای آن چاله خروس وباجك است و محله باغ سپند كه جملگی از محلات قدیمی شهر قم می‌باشند.
كاروانسراها – قم: كاروانسرای كنارگرد در جاده تهران - قم كه به دوره صفویه مربوط است ، كاروانسرای دهكده اطب در جاده قم - اراك كه به دوره‌های سلجوقی و صفوی مربوط است ، كاروانسرای سفید آب در شرق دریاچه نمك كه به دوره‌های صفویه و قاجاریه مربوط است ، كاروانسرای باقرآباد در جاده قم - تهران كه به دوره قاجاریه مربوط است و كاروانسرای پل دلاك در جاده قم - تهران كه به دوره قاجاریه مربوط است.
مکان های دیدنی و تاریخی - قم:
شهرستان قم دارای دیدنی های مذهبی, طبیعی و تاریخی زیادی است كه اهمیت بناهای مذهبی؛ این منطقه را به یكی از قطب های گردشگری مذهبی ایران تبدیل كرده است. آستانه مقدس حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمكران در شهرستان قم؛ مهم ترین بنای تاریخی – مذهبی منطقه به شمار می آیند كه همواره پذیرای بازدید کنندگان انبوه خود هستند. درمیان منابع طبیعی قم، دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان از اهمیت به سزایی برخوردارند و جزو گردشگاه های شهرستان قم به شمارمی آیند. غار وشنوه و غار كهک نیز از دیگر جاذبه های طبیعی این شهرستان است که در کنار آثار متعدد تاریخی و مذهبی شهرستان قم، از مکان های دیدنی منطقه به شمار می آیند. شهرستان قم به علت وجود آثار تاریخی و مذهبی متعدد، به لحاظ گردشگری مذهبی دارای پتانسیل و جایگاه ویژه ای است.
صنایع و معادن - قم:
صنایع شهرستان قم؛ به دو دسته صنایع دستی و صنایع ماشینی تقسیم می شود. قالی بافی به خصوص فرش های ابریشمی، منبت كاری، درودگری وآجر پزی از جمله صنایع دستی رایج قم هستند. در این میان منبت كاری و قالی بافی دارای اهمیت به سزایی هستند. صنایع كانی غیر فلزی؛ اساس صنعت قم را تشكیل می دهند. در حال حاضر بیش از هزار واحد تولیدی درقم مشغول تولید گچ، آجر، آهک، سنگ و پودر سنگ هستند که محصولات آن ها علاوه بر تامین نیازهای شهرستان؛ به سایر نقاط کشور به ویژه تهران صادر می شود. صنایع غذایی، شیمیایی، دارویی، چوبی، فلزی، نساجی و سلولزی نیز در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. معادن منگنز و نارچ قم با داشتن حدود شش میلیون تن ذخیره، بزرگ ترین معدن منگنز خاورمیانه هستند كه در این ناحیه دایر هستند.
کشاورزی و دام داری - قم:
كشاورزی در شهرستان قم؛ همراه با باغ داری و دام داری انجام می شود. هركشاورز علاوه بر كشاورزی در قطعه زمینی، به باغ داری یا نگه داری تعدادی گوسفند و بز نیز می پردازد. کشاورزان این منطقه آب مورد نیاز برای کشاورزی را از رودخانه قم رود و قره چای تامین می کنند. فرآورده های كشاورزی قم عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندر قند، ذرت، آفتاب گردان، تره بار و مهم ترین محصولات باغی آن نیز شامل: آلبالو، انار، گیلاس، آلوچه، آلو، هلو، زردآلو، انجیر، گردو، فندق، بادام و سنجد بوده كه بعضی به صورت تازه و بعضی به صورت خشكبار صادر می شود. دام داری از دیرباز در قم رایج بوده است. واحد های گوسفند داری و گاوداری صنعتی نیز در قم دایر هستند. علاوه بر این ها پرورش طیور نیز به دو روش سنتی و صنعتی در این شهرستان رواج دارد.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی - قم:
قم به استناد كتب مختلف تاریخی، یكی از قدیمی ترین و كهن ترین شهرهای صدر اسلام است كه همواره مورد توجه بوده و ایرانیان در زمان های مختلف برای عمران و آبادی آن کوشیده اند. قم به خاطر زیر بنای تاریخی و قدیمی خود یكی از شهرهای مهم كویری ایران به حساب می آید. مؤلف کتاب «اللباب» تاریخ بنای شهر قم را به سال 83 هـ . ق نسبت می دهد. در این تاریخ عبدالله بن سعدان، اخوص و اسحاق (از یاران عبدالرحمن ابن محمد بن اشعث) با چیرگی بر رؤسای هفت روستایی که در این منطقه، در نزدیکی یک دیگر قرار داشتند، شهر جدیدی را بنا کردند که در آن، روستاهای قبلی هریک محله ای از شهر جدید به شمار می آمدند. نام شهر را نیز با استفاده از «کم» که نام حصار اطراف یکی از روستاها بود، قم نهادند.
مشخصات جغرافیایی - قم:
مركز شهرستان قم از نظر جغرافیایی بین 50 درجه و 50 دقیقه تا 50 درجه و 56 دقیقه درازای خاوری و 34 درجه و 35 دقیقه تا 34 درجه و 39 دقیقه پهنای شمالی گسترده شده است. قم در ارتفاع 930 متری از سطح دریا و در 145 كیلومتری جنوب باختری تهران و در مسیر راه های تهران – اراک و تهران - كاشان قرار دارد. شهرستان قم از شمال به شهرستان های ری و ورامین، از شمال باختری به شهرستان ساوه، از خاوربه دریاچه نمک و شهرستان گرمسار، از جنوب به شهرستان های كاشان و دلیجان و از باختر به شهرستان های تفرش و آشتیان محدود می شود. آب و هوای قم به علت مجاورت با ناحیه خشک ایران نسبتا گرم و خشك و بارش سالانه آن به طور متوسط 122 میلی متر است. راه های مناسبی این شهرستان را به نقاط دیگر متصل می كند. این مسیرها عبارتند از: 1- اتوبان قم - تهران به درازای 145 كیلومتر 2- راه اصلی قم - تهران به سوی شمال 3- مسیر قم - كاشان به طول 103 كیلومتر 4- راه اصلی قم - سلفچگان به سوی جنوب باختری به طول 40 كیلومتر و مسیر فرعی جنوب باختری به درازای 52 كیلومتر تا روستای نیزار قم، دلیجان و اصفهان.
اماکن مذهبی - قم:
آستانه مقدس حضرت معصومه (س) – قم: مجموعه حرم حضرت معصومه (س) در مركز شهر قم یكی از بزرگترین و ارزشمندترین آثار معماری اسلامی ایران و جهان است كه یادگارهای گرانبهایی از قرون مختلف را در بر دارد. این مجموعه بر مزار حضرت فاطمه - دخت امام موسی كاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) - ملقب به معصومه بنا گردیده است.
پس از آنكه آن حضرت به خاك سپرده شد ، موسی بن خزرج بر مزار وی سایبانی از بوریا بر پاداشت ولی به مرور زمان ، مردم قبه‌ای با آجر و گچ به صورت برج بر تربت وی بنا كردند. این امر باعث شد كه هرگاه یكی از زنان خاندان موسی بن مبرقع وفات می‌یافت در جوار مرقد و تربت حضرت معصومه (س) دفن می‌گردید و لذا قبه‌ای كه چهار نفر در زیر آن مدفون بودند ایجاد شد ، به مرور دو قبه دیگر در كنار قبه اولیه برپاشد ، در سال 447 هجری قمری وزیر طغرل به نام میرابوالفضل كه مردی دیندار بود ، قبه‌ای بر فراز سه قبه مذكور بنانهاد كه ارتفاع آن 14 متر بود. در عصر صفوی حرم حضرت معصومه دارای چهار صحن بود كه پشت سرهم قرارگرفته بود و زائرین از یكی از صحن‌ها وارد و از دیگری خارج می‌شدند. در عصر قاجار، فتحعلی شاه به قم وآستانه مقدسه توجهی خاص مبذول داشت. چنان كه تزئینات ، رواق‌ها و بیوتات فعلی حرم اغلب به آن دوره تعلق دارند. در حال حاضر ابنیه آستانه مباركه عبارتند از:
*حرم: بنای فعلی حرم توسط شاه بیگم در سال 925 هجری قمری ساخته شده است. قاعده حرم به صورت هشت ضلعی‌غیر متساوی و دارای هشت صفه است. پس از این بخش ، قاعده گنبد و سقف با مقرنس‌های تزئینی قرار دارد. كتیبه‌ای سراسری از كاشی معرق به خط ثلث طلایی و سفید میان دو حاشیه كاشی فیروزه‌ای تعبیه شده است. متن این كتیبه چند حدیث نبوی در ستایش از پیروان خاندان پیامبر است. همچنین كتیبه دیگری به خط ثلث‌برجسته ، گچبری شده كه متن آن ، مدح حضرت علی (ع) و آیات قرآنی به تاریخ 1251 هجری قمری است.
*برفراز بنا، گنبدی با ارتفاع 16 متر برپاست كه در سال‌های 1215 - 1218 هجری قمری به دستور فتحعلی شاه به‌جای گنبد پیشین ساخته شده است. مرقد مطهر امروزه در میان دو ضریح از دید پنهان است. این مرقد با كاشی‌های بسیار نفیس و زیبایی در اواسط قرن هفتم هجری قمری پوشیده شده كه تنوع و استادی قابل ستایشی درانجام آنها بكار رفته است. در جنوب روضه منور، پس از عبور از رواق جنوبی ، گنبد بزرگی است كه پیشتر (صحن‌زنانه) خوانده می‌شد و اكنون (مسجد موزه) نام دارد. پوشش سقف و قاعده گنبد و محراب با كاشیكاری زیبا ، بدیع و كتیبه‌های متعددی تزئین گردیده است. در جهت شمالی روضه منوره ایوان طلا از ساخته‌های شاه بیگم - دختر شاه اسماعیل در سال 925 هجری قمری قرار دارد ، این ایوان ازاره كاشیكاری عصر صفوی دارد و برفراز آن دو مأذنه استوانه‌ای استوار شده است. در مدخل‌حرم ، از جانب شرقی نیز ایوانی به بلندی ایوان طلا قرار دارد كه به (ایوان آیینه) معروف است و اثری هنری ونفیس از معماری دوره قاجار بشمار می‌آید. در جلوی ایوان ، فضاهای سرپوشیده شكوهمند و بدیعی قرار دارد.
*صحن جدید: این صحن در شرق حرم واقع شده و توسط میرزاعلی اصغرخان امین السلطان بنا گردیده است. گرداگرد این صحن بیش از 30 بقعه كوچك و بزرگ بنا شده كه مهمّترین آنها ، مدفن خود میرزاعلی اصغرخان است كه به ایوان آن چسبیده است. صحن نو دو قسمت پیوسته دارد. قسمت بزرگتر، هشت گوشه نامنظم و قسمت كوچكتر به صورت زایده‌ای در میان ضلع شرقی به شكل پنج گوشه است. گرداگرد صحن ، بالای ایوان‌ها ، كتیبه‌ای از كاشی خشتی با زمینه لاجوردی قرار دارد كه بر آن دو قصیده از فتح الله شیبانی كاشانی نوشته شده است. این صحن گذشته از ایوان آیینه ، سه ایوان دیگر در اضلاع شرقی ، شمالی و جنوبی دارد. ایوان شرقی ازعناصر بسیار نفیس این صحن است. پوشش سقف ایوان ، مقرنس زیباست كه با كاشی طلایی رنگ آراسته شده‌است. بر فراز این ایوان، 2 گلدسته زیبا و یك برج ساعت احداث شده است. در طرفین این ایوان ، دو راهرو وجود داشت كه اكنون به مقبره تبدیل شده است. صحن نو در سه جانب شرق ، شمال و جنوب ، سه درگاه ورودی دارد كه در هر سه سو با كاشیكاری آراسته شده است.
*صحن عتیق: این صحن توسط فتحعلی شاه قاجار، جایگزین دو صحن كوچك دوره صفوی شده است. در ضلع جنوبی این صحن ، ایوان طلا و ایوان‌های دو سوی آن و در سه جانب دیگر، 16 بقعه از جمله مقابر دو پادشاه قاجار قرار دارد. گرداگرد صحن عتیق و بر فراز پیشانی ایوان‌ها ، كتیبه جدیدی از قصیده معجزیه ناطق اصفهانی تعبیه شده است كه به مناسبت تذهیب گنبد در سال 1218 هجری قمری سروده شده بود. مدخل این صحن از شمال ، سردرباشكوهی از دوره شاه طهماسب صفوی در جانب مدرسه فیضیه و ایوانی از دوره قاجار در داخل صحن دارد. ایوان شمالی صحن عتیق با سقف مقرنس و بدنه گچی ساده ، روبروی ایوان طلا قرار دارد. ایوان جنوبی با دوتختگاه ، از آثار نفیس دوره صفوی است. در این قسمت ، كتیبه‌ای به شعر نوشته شده است.
*مقابر پادشاهان، در مجموعه حرم حضرت معصومه (س) ، تعدادی از شاهان و شاهزادگان صفوی و قاجاری مدفون هستند كه بنای مزار آنها از جمله آثار تاریخی و هنری این مجموعه محسوب می‌گردد كه در مبحث آرامگاه‌ها مورد اشاره قرار گرفتند.
مسجد جمکران – جمکران:مسجد صاحب الزمان (عج) در 6 كیلومتری شهر قم - جاده قم - كاشان واقع شده و همواره پذیرای زائرینی از نقاط مختلف ایران و سایر كشورهاست. در رابطه با تاریخ مسجد جمكران روایتی است به این مضمون كه شب سه‌شنبه 17 ماه مبارك رمضان سال 393 هجری قمری جمعی از مردم به درخانه شخصی به نام (شیخ حسن بن مثله جمكرانی) آمدند و گفتند: یا شیخ برخیز و طلب مهدی صلوات الله علیه را اجابت كن كه تو را می‌خواند و آنها شیخ را به محل مسجد جمكران كنونی آوردند و شیخ نیك نگریست وتختی را دید كه فرش نیكو بر آن گسترده شده و جوانی 30 ساله بر آن تخت تكیه بر بالش زده و پیری هم پیش او نشسته است كه آن پیر، حضرت خضر (ع) بود. حضرت مهدی شیخ را به نام خود خواند و فرمود برو به زمینی كه حسن مسلم در آن كشاورزی می‌كند و بگو این زمین شریفی است و دیگر در آن كشاورزی نكند و شیخ گفت: مرا نشانه‌ای بده تا مردم حرفم را باور كنند و آن حضرت فرمود: تو برو و رسالت را انجام بده و ما نشانه هایی برآن قرار می‌دهیم و به مردم بگو در این مكان چهار ركعت نماز بگذارند. دو ركعت به نیت نماز تحیت مسجد و دوركعت به نیت امام زمان (عج) و بدنبال آن تسبیحات حضرت زهرا (س) خوانده شود. هر كس این دو ركعت نماز(نماز امام زمان (عج)) را بخواند مانند آن است كه دو ركعت نماز در كعبه خوانده است. بدین ترتیب بنیان مسجد جمكران گذاشته شد. این مسجد در حال حاضر یكی از جاذب‌ترین نقاط استان قم است و هرساله بویژه در نیمه شعبان هزاران تن برای زیارت و بازدید به این مسجد روی می‌آورند.
مسجد فاطمیه (مسجد خانم) - قم: این مسجد نیز از مساجد معروف قم است كه در نزدیكی گذرخان به همّت یك خانم خیرخواه با آب انبار بزرگ و فرش‌های زیبا و تشكیلاتی منظم بنیاد گردیده است. از مزایای این مسجد كتابخانه‌ای است كه مورد استفاده شاگردان مكتب حضرت جعفر بن محمّد (ع) قرار می‌گیرد. مقبره آن خانم محترمه ، در اتاق مخصوصی در كنار مسجد قرار دارد. در حال حاضر در این مسجد علاوه بر اقامه نماز، تدریس‌علوم دینی نیز صورت می‌گیرد.
مسجد امام حسن عسگری (ع) – قم: مسجد امام حسن عسگری (ع) در خیابان آستانه واقع شده و اصل بنای آن به قرن سوم هجری قمری مربوط است. ولی اكنون از اصل بنا اثری نیست و بنای حاضر تجدید بنای آن مسجد قدیمی است. مسجد امام حسن عسگری (ع) قدیمی‌ترین مسجد استان قم است و از اهمیّت روحانی و ویژگی‌های معماری خاص برخوردار است. این مسجد به مسجد جامع عتیق نیز معروف است.
مسجد اعظم - قم: مسجد اعظم در جبهه غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی در سال 1374 هجری قمری بنا گردیده است. این مسجد كه به جهت عظمت و بزرگی ، مسجد اعظم نام گرفته در زمره مساجد سه ایوانی است و شبستان گنبددار آن كه سراسر به كاشی‌های معرق مزین است ، درضلع جنوبی صحن واقع شده است. مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر و صحن عتیق حرم مطهر و از جنوب غرب و جنوب به خیابان ساحلی رودخانه و گنجینه حرم مطهر مرتبط است.
مسجد جامع - قم: مسجد جامع قم در زمره مساجد ایوانی باپلان مربع مستطیل است. اسكلت اصلی گنبد خانه به نیمه نخستین قرن ششم هجری قمری مربوط می‌شود. این مسجد پس از مسجد جامع عتیق قم ، قدیمی‌ترین‌مسجد استان قم است. به استناد متون معتبر تاریخی ، تاریخ احداث بنای كنونی گنبد خانه سال 529 هجری قمری است. ایوان رفیع جبهه جنوبی و اندودهای گچی رنگی گنبد خانه ، به عصر صفوی و بنای ایوان شمالی و شبستان‌های جهات شرقی‌غربی آن به عصرقاجار تعلّق دارند.
امامزاده احمد بن اسحاق - قم: این بنا در میدان كهنه قم قرار دارد و مدفون آن ، احمد بن اسحاق عسگری از نوادگان امام هفتم (ع) است. این امامزاده در سال 1317 هجری قمری هنگام سلطنت مظفر الدین شاه بازسازی و گسترش یافته است. حرم اصلی امامزاده از بناهای تاریخی قبل از صفویه است. ساختمان از خارج و داخل ، چهار تركی متساوی با پوشش عرقچینی است. در این بقعه ، آثار تزئیناتی كمربندی دندانه‌دار دیده می‌شود كه از خصایص بناهای الحاقی شاه طهماسب صفوی است. در وسط بنا ، مرقد و سنگ قبر قرار دارد كه ضریحی از چوب مشبك‌بر روی آن نهاده شده است.
امامزاده علی بن جعفر (دربهشت) – قم: امامزاده علی بن جعفر مشهور به (دربهشت) بنای هشت وجهی با گنبد دوپوشه هرمی شكل ، از آثار اوایل قرن هشتم هجری قمری است كه در دوران قاجار ایوان و بیوتاتی به آن اضافه شده است. بقعه مزبور پس از آستانه مقدسه بر بقیه اماكن و مقابر استان قم از حیث تزئینات برتری دارد. مهمّترین عناصرتزئینی آن عبارتند از: هنر گچبری كه در زمره برجسته‌ترین آثار هنری قرن هشتم هجری قمری می‌باشد. كاشی‌های كوكبی زرین فام ازاره بنا كه بالغ بر 94 پارچه با موتیف‌های گیاهی ، حیوانی و انسانی همراه با كتیبه‌هایی به خط نسخ شامل آیات قرآن و روایات مذهبی است. محراب زرین فام بنا در طاقنمای جنوبی بقعه كه در سال 734 هجری قمری ساخته شده و امروزه زینت بخش گنجینه ملی ایران می‌باشد.
امامزاده اسماعیل (شاهزاده اسماعیل) – قم: این امامزاده از زیارتگاه‌های قدیمی استان قم است كه در دامنه بیدقان در 18 كیلومتری قم واقع شده است. در این بقعه ، سه تن به اسامی شاهزاده اسماعیل و فرزندش حمزه و شاهزاده محمد از احفاد امام كاظم (ع) مدفون اند. این امامزاده از بناهای تاریخی درهای نفیس و كاشی‌های عالی و صندوقی منبت بر روی مرقد است. این بنا مشتمل بر بقعه گنبد ، رواق ، صحن و مسجد است. بنای بقعه از ابنیه قرن هفتم هجری است كه با مصالح سنگ و گچ بنیان گردیده است. نقشه بنا از خارج برجی و از داخل به صورت چهار ضلعی متساوی است. ازاره بقعه به كاشی‌های خشتی هشت ضلعی كوكبی عصرمغول آراسته است. در حاشیه آنها ، كتیبه‌ای متضمن سوره مباركه اخلاص و تاریخ 668 هجری قمری دیده می‌شود. برفراز بقعه ، گنبدی است كه در عصر شاه اسماعیل صفوی به هنگام تعمیر به هرمی شانزده تركی تبدیل گردیده است. بنای امامزاده منبری به تاریخ 922 هجری قمری با تزئیناتی زیبا دارد.
امامزاده معصومه - قم: این آرامگاه در روستای كهك قهستان و در 24 كیلومتری قم واقع شده است. بنای فعلی امامزاده كه مدفن یكی از احفاد امام كاظم (ع) است ، ابتدا توسط شاه بیگم - دختر شاه اسماعیل احداث شده‌است. قاعده بقعه از خارج به صورت هشت ضلعی مختلف الاضلاع با مصالح سنگ و گچ است. بنا از داخل به شكل مربع متساوی است كه در هر ضلعی از آن ، شاه‌نشینی تعبیه شده و از هر كدام دری به خارج گشوده و جلوی‌هر دری ، تالاری ساخته شده است. گنبد بیرونی بنا از نوع هرمی شانزده تركی كوتاه است كه به كاشی‌های فیروزه فام آراسته شده است. در سه‌جانب بقعه ، تالارهایی قرار دارد كه به وسیله غلام گردشی به یكدیگر مرتبط شده‌اند. در دو جانب تالار شمالی ، در هر طرف، دو غرفه مصفا با چشم‌اندازهای زیبایی ساخته شده كه در عصر صفویه بر بنای بقعه افزوده شده‌اند. برجسته‌ترین اثر هنری بازمانده از امامزاده معصومه درِ منبت گره‌كاری و گل میخ كوبی شده‌ای است كه تاریخ 979 هجری قمری دارد و امروزه زینت بخش گنجینه باغ فین كاشان می‌باشد.
امامزاده موسی مُبرقع - قم: امامزاده موسی مُبرقع فرزند حضرت امام محّمد تقی (ع) جد سادات رضوی است. موسی مُبرقع اوّلین شخصی از سادات رضوی است كه در سال 256 هجری قمری در قم اقامت گزیده است. خواهران مُبرقع به نام‌های زینب ، ام محمد و میمونه دختران حضرت جواد (ع) و بعدها دختر امام موسی(ع) به قم آمدند و در قم وفات نموده و جنب مزار حضرت معصومه (س) دفن شده‌اند. موسی مُبرقع در سال 296 هجری قمری از دنیا رفت و در مكانی كه اكنون مزار اوست دفن شد. دهلیز و راهرو بقعه مشحون از آثار هنری است كه از قرن نهم هجری قمری باقی مانده است.
امامزاده شاه ابراهیم - قم: این بنا در مزرعه شاه ابراهیم در 24 كیلومتری قم واقع شده كه بنای كنونی آن اثری ازدوره صفوی است. گنبد آن با ارتفاع 7 متر، هرمی برجی و آراسته به كاشی فیروزه‌ای است. درگاه ورودی بقعه ازسوی غرب به ایوانی باز می‌شود كه رواقی در رو به رو دارد. نمای داخلی بنا چهار ضلعی متساوی است كه باافزودن چهار نیم طاقی در گوشه‌های چهارگانه ، شكل آن را به فلكه‌ای تبدیل كرده و پاطاق پوشش عرقچینی آن رابالا آورده‌اند.
آثار قدیم این امامزاده عبارتند از: در منبت به تاریخ 1015 هجری قمری ، قطعه چوبی منبت به تاریخ 1015 در بدنه جنوبی ایوان كه كنار درگاه ورودی بقعه نصب شده است و چهار سنگ نبشته كه بر بدنه جنوبی رواق غربی نصب شده است.
امامزاده شاه حمزه - قم: شاهزاده حمزه از فرزندان موسی بن جعفر و برادر امام رضا است. این امامزاده كه در میدان كهنه قم واقع شده ، مورد احترام ویژه مردم است. بقعه شاهزاده حمزه پلان بسیار جالبی دارد. درهای ورودی حیاط آن به طور قرینه از ضلع شرقی و غربی تعبیه شده است. حیاط بقعه مستطیل شكل است و دور آن طاق‌نماهایی تعبیه شده كه كلاً با طاق رومی زینت یافته‌اند. یكی از تزئینات بسیار جالب بقعه ، ایوان ورودی به حرم است. در بدنه ایوان و در زیر پایه قوس یك ردیف كتیبه بر روی زمینه لاجوردی وجود دارد كه تاریخ 1301 هجری قمری را ، سال احداث بنا را ، نشان می‌دهد. كاشی‌های شطرنجی سفید روی دیوارهای ایوان از نوع كاشی‌های قاجاری است. سقف حرم به صورت حلزونی یا تركیبی ازمخروطی و گنبدی است كه در رأس ، حالت مدور پیدا كرده است. در قسمت زیر گنبد از داخل مقرنس سازی بسیار جالبی با گچ صورت گرفته است. در جنب این امامزاده ، بنای امامزاده دیگری بنام شاهزاده احمد وجود دارد كه گویا برادر شاهزاده حمزه است.
امامزاده شاهزاده ابواحمد – قم: این بنا در بیرون دروازه ری در شمال شرقی قم واقع شده و مدفن ابواحمد محمدبن حنیفه از احفاد حضرت علی (ع) است. این بنا از آثار بسیار قدیمی شهر قم است كه در سال 932 هجری قمری تجدید بنا و تزئین شده و دارای بقعه‌ای متضمن آثار هنری از گچبری و مرقدی كاشیكاری شده است. در قسمت‌های بدنه و سطح مرقد ، كتیبه‌ای به خط ثلث سفید از كاشی خشتی است كه روی آن آیات و عباراتی به تاریخ فوق خوانده می‌شود. در چهار جانب حاشیه لوح مزار در روی مرقد ، 12 ترنج در زمینه لاجوردی طراحی شده است كه در داخل آنها به خط ثلث ، صلوات بر معصومین خوانده می‌شود. گنبد بقعه ، هرمی و 6 تركی است كه جرزهای ساده آجری دارد و اسپر هرنمایی ، به كاشی‌های معقلی متضمن كتیبه‌ای به خط بنایی از كاشی‌های الوان مزین است.
امامزاده شاهزاده احمد قاسم - قم: بنای مزار احمد بن قاسم بن علی بن جعفر الصادق (ع) در نزدیك دروازه قلعه قم- جنوب شرقی شهر - از آثار خاندان علی صفی است. بنا در مجموع از بهترین و زیباترین نمونه‌های اوج تجلی هنر گچبری در دوره قدیم قم است و در سال 780 هجری قمری ساخته شده است. نمای خارجی بنا ، نخست هشت ضلعی و در بالا، شانزده ضلعی با گنبد قوسی از مصالح آجری است كه در دوره‌های اخیر قبه‌ای كوچك نیز بر فراز آن بنا كرده‌اند. بر روی لوح مرقد كه اكنون به عنوان (محراب مسجد قم) در موزه برلین نگهداری می‌شود ، تاریخ‌صفر 663 هجری قمری حك شده است.
امامزاده شاهزاده زكریا - قم: بین روستای عیسی آباد و میدانك خلجستان ، رود كوچكی جاری است كه در كنارآن ، سدی آجری به صورت برجی از سنگ و گچ چیده شده كه بنای مورد نظر بر روی همین سد بنیان گردیده است. این بنا در خارج به شكل هشت ضلعی و از داخل به شكل چهار ضلعی مساوی است كه در هر ضلع آن شاه‌نشینی ساخته شده است. جدار داخلی بقعه ، سفید كاری شده و به نقاشی‌های رنگ‌آمیزی مزین شده است كه‌در مواضع مختلف آن ، كاشی‌های خشتی منقش و هفت رنگ قدیمی به كار برده‌اند. در زوایای داخلی بقعه ، هم سطح پوشش غرفه‌های خارجی ، نیم طاقی‌هایی تعبیه شده كه بنای چهار ضلعی را در نهایت به شكل فلكه‌ای تبدیل كرده است. در جلوی بقعه زیر ایوان ، دری دو لنگه با كتیبه‌های منبت ، تنكه‌های قابسازی و گره كشی قدیمی نصب گردیده كه از آثار عصر صفوی است. در میانه اكثر قاب‌ها ، نام (علی (ع)) با خط ثلث خوانده می‌شود. بر فراز بقعه ، گنبد شلجمی شكل و زیبایی از آثار عهد صفوی باقی مانده كه با كاشی‌های الوان كلوكی و دوالی زینت داده شده است.
امامزاده سلیمان - قم: این آرامگاه در 2 كیلومتری شمال روستای صرم و در 26 كیلومتری جنوب شرقی قم واقع شده است. نقشه بنای آن از خارج ، برجی با مصالح سنگ و گچ است كه بعداً رواقی بدان افزوده‌اند. بنا از داخل به صورت مربع مختلف الاضلاع است و دو در ورودی دارد. كف بنا به كاشی های جدید مفروش است. شكل پوشش بنا امروزی و گنبد خارجی آن عرقچینی كاهگلی‌دارد كه بر رأس آن ، میل مانندی با پوشش كاشی ساخته شده است. در ضلع شرقی بقعه، دو لوح قبر باستانی و كوچك از سنگ سیاه نصب شده كه به خط نستعلیق ، اسامی متوفیان و تاریخ 970 و 989 هجری قمری حجاری شده است.
