مهروماه

فَسا نام شهری است در ۱۴۵ کیلومتری جنوب شیراز واقع در استان فارس. شهرستان فسا بین 53 درجه و 19 دقیقه تا 54 درجه و 15 دقیقة طول شرقی و 28 درجه و31 دقیقه تا 29 درجه و 24 دقیقه ی عرض شمالی واقع شده است. مرکز این شهرستان، شهر فسا است. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۱۹۲٫۹۴۶ نفر بوده است. این شهرستان با شهرستانهای داراب، جهرم، استهبان، زرین دشت و شیراز همسایه است. این شهر دارای یک واحد دانشکده پزشکی و یک واحد دانشگاه آزاد اسلامی و یك واحد دانشگاه پیام نور است.

شهرستان فسا در جنوب شرقی استان فارس و درمنطقه ای نسبتاً كوهستانی قرار گرفته است. مرکز این شهرستان، شهر فسا است. بیشتر روستاهای این شهرستان نیز بر این بلندی ها واقع شده اند.فقط نواحی جنوب شرقی و شمال غربی تا حدودی مسطح هستند. در كتیبه ها و سنگ نوشته های پرسپولیس از فسا با نام «پشی یا» یا «بشی » یاد شده است. عثمان بن ابی العسا در سال 23 ه.ق. این شهر را فتح كرد. در جریان قرن چهارم ه.ق. فسا دومین شهر مهم استان دارابگرد محسوب می شد و وسعت آن با شیراز برابری می كرد.گفته شده که تاریخ فسا حداقل به زمان هخامنشیان برمی گردد که در آن زمان نام این شهر پسه یا پسا بوده که بعد از حمه اعراب به فسا تبدیل می‌‌شود (در آن زمان پسا یکی از توابع داراب بوده است و داراب یکی از ایالت های پنج گانه پارس بوده است). فسا از نظر کشاورزی شهری پررونق است. از نظر تولید گندم و ذرت رتبه دوم (رتبه یک شهرستان داراب) کشور ایران را داراست. با توجه به آب و هوای مناسب این شهر، وجود نخلهای گرمسیری و درخت گردو و دیگر گونه‌های درختی در این شهر متداول است. فسا در کشت پنبه نیز رونق فراوان دارد. قرار گرفتن در مسیرهای اصلی بندرعباس و کرمان به شیراز،این شهر را از یک موقعیت استراتژیکی برخوردار کرده است. زرتشت خورگان که استاد مزدک بوده است از اهالی این شهر است که سالها در بیزانس (روم شرقی) بسر می‌‌برد و در آنجا با کتب فلسفی یونانی از جمله جمهوریت افلاطون آشنایی پیدا کرد و تحت تأثیر اندیشه مدینه فاضله افلاطون قرار گرفت. افکار زرتشت خورگان که بیشتر جنبه اقتصادی و اجتماعی داشت، توسط شاگردانش مزدک به جامعة ایرانی معرفی شد. می‏گویند بانی اصلی آیین مزدکی مردی زردشت نام از اهل فسا بود و به نوعی مانویت دعوت می‏کرد مخالف کیش رسمی مانوی. این مرد دعوت خود را در روم ظاهر کرد و سپس به ایران سفر کرد و به دعوت پرداخت. در روم این شخص به نام‏«بوندس‏»معروف بوده است. پس نتیجه‏ این می‏شود که فرقه مورد بحث ما یکی از شعب مانویه بوده که قرب دو قرن‏ قبل از مزدک در کشور روم تأسیس یافته و مؤسس آن یکنفر ایرانی زردشت‏ نام پسر " خورگان " از مردم " پسا " بوده است. .. از اشارات‏ مندرجه در کتب عربی چنین مستفاد می‏شود که زردشت (فسائی) پیشوایی بوده‏ که دعوت او فقط جنبه نظری داشته است، اما مزدک که مرد عمل بوده و به‏ قول طبری در نزد طبقه عامه خلیفه زردشت به شمار می‏آمده است، رفته رفته‏ نام مؤسس اصلی را تحت الشعاع قرار داد و در همان عهد خود، فرقه را به‏ اسم مزدکیه مشهور نمود . این شهر اکنون دارای چهار بخش میباشد.بخش مرکزی,شیبکوه،نوبندگان و ششده وقره بلاغ از بخشهای این شهرستان میباشند. از كهن ترین روستا های بخش مرکزی می توان به کوشکقاضی اشاره نمود .این روستا در سمت جنوب خاوری شهر فساواقع شده است که مواضع تاریخی نظیر تل نخودی و قلعه رحمت آباد در حاشیه آن و سمت کوه توده قرار دارند. از شخصیت های بزرگ عصر گذشته این شهر می توان به روزبهان بقلی فسایی اشاره نمود.
شهر فسا یا پسا یکی از شهرهای آباد دوره هخامنشیان به شمار می آمده است. در الواح گلی بدست آمده از تخت جمشید این شهر تحت عنوان پسا معرفی گردیده است که در دوره اسلام و با حمله اعراب به ایران نام آن به فسا تغییر نام داد. در فارسنامه ناصری جلد دوم به این تغییر نام اشاره شده و در این کتاب پسا در لغت به معنی بس یعنی کفایت کرد وبسیار که نشان از آبادی این منطقه می باشد آورده شده است. در بنای شهر عقاید متفاوتی وجود دارد در کتاب نزهه القلوب بنای فسا را به طهمورث دیو بند نسبت می دهند که بعد از تخریب بوسیله گشتاسب بن الهراسب کیانی تجدید عمارت شده و نبیره اش بهرام بن اسفندیار کار آن را به اتمام می رساند. شکل اولیه شهر بصورت مثلث بوده و به حجاج بن یوسف ثقفی نسبت داده می شود. وی اتابک چاولی را مامور به آبادانی شهر می نماید که خندقی عمیق گرداگرد آن احداث می کند و در میان آن تعدادی بنا و عمارت از خشت خام و گل بنا می کرده و بعد از تخریب قلعه و برج تلی بزرگ از خاک باقی می ماند که به تل باستانی ضحاک مشهور می گردد که تا کنون اشیاء و ظروف سفالین و لعابدار با ارزشی در این ارتباط کشف شده است.

یکی از عناصر مهم که هسته اولیه شهر را نیز تشکیل می دهد وجود منطقه استراتژیک قنات حوض ماهی که در دوران ساسانیان پرآب بوده و عناصر انسانی را در حاشیه خود جمع نموده است می باشد.

پس از حمله اعراب و تخریب شهر به خاطر استقامت مردم شهر، فسا مجدداً از پشت تل های خاک سربرآورد و شکل جدیدی به خود گرفت، در طول دوره های مختلف چندین بار بوسیله سیل و هجوم دشمنان از بین رفته و مجدداً از نو احداث گردیده است. در کتاب مالک الممالک شمس الدین نوریانی منطقه فارس یا پارس به شش گروه یا شهرستان و سه ناحیه تقسیم شده که هر کدام چندین شهر و هر شهر چندین دهستان داشته است که فسا یکی از شهرهای مجموعه شهری شیراز بوده است. براساس آثار تاریخی بجای مانده از فسا در قدیم مشخص می شود که فسا در زمان هخامنشی و ساسانی شهری آباد و پرجمعیت و دارای آتشکده های پر رونق بوده است. پس از هجوم اعراب شهر بوسیله ساریه ابن زنیم تسخیر و به فسا تحت نظر دولت اسلامی تغییر نام می دهد. در زمان سلطنت آل بویه به ویژه در زمان عضدالدوله دیلمی فسا به نهایت و غایت آبادانی می رسد. اما در زمان حکومت «ابوکالنجاد» فسا دچار فتنه طوایف شبانکاره می گردد، بر اساس اسناد و روایات تاریخی، شهر مدام در معرض تخریب، غارت و آشوب بوده است. در کنار این مسایل، حوادث طبیعی از قبیل سیل و زلزله به خرابیهای شهر کمک نموده و شهر بزرگ به تدریج از بین رفته است. در دوره های معاصر همزمان با تاثیر نظام تولید صنعتی در ابعاد مختلف زندگی مردم در تمام شهرها از جمله فسا شاهد دگرگونی در کیفیت و کمیت زندگی و نظام فضایی شهر هستیم. احداث شبکه های جدید ارتباطی، تکمیل و ساخت و سازهای جدید، ساختمانهای اداری- کارگاههای مختلف، ایجاد نظام جدید فعالیت شهر، تغییر سیستم سکونت و در کنار اینها نقش تعیین کننده بازار مرکزی در گسترش شهر شکل جدیدی از شهر نشینی را شاهد می باشیم.
پیشینه تاریخی فسا
در باب سازنده یا سازندگان و زمان ایجاد شهر فسا اقوال مختلفی در كتابهای تاریخی و جغرافیایی بیان گردیده كه عمده ی آنان بنای شهر را به عهد شاهان اساطیری (پیشدادیان و كیانیان ) مربوط دانسته اند .
حمداله مسـتوفی در یك جمـع بندی از نظرات پیشینــیان خود در مورد زمان وسازندگان شهر فسا می نویسد : ‹‹ در اول پسا بن طهمورث دیو بند ساخته بود خراب شد گشتاسب بن لهراسب كیانی تجدید عمارتش كرد و نبیره اش بن اسفندیار به اتمام رسانید ودر آخر ساسان آن را نام كرد … در اول مثلث بود تا به عهد حجـّاج بن یوسف ثقفی عاملش آراد مرد به فرمان او از شكل بگردانید وتجدید عمارت كرد … وچون از شبانكارگان خرابی یافت اتابك چاولی باز معمور گردانید . شهری سخت بزرگ بوده واَعمال ونواحی بسیار دارد . ››
پیشینة باستانی شهرستان فسا بر اساس منابع نوشتاری به دوران اساطیری ( پیشدادیان – كیانیان ) و برپایة آثار و اشیاء بدست آمده از كاوشهای باستان شناسی به دوران پیش از تاریخ (عهد حجر) و هزاره های سوم تا چهارم قبل از میلاد باز می گردد . ابزار و وسایل زندگی ( گرز ، تبر، كارد و پیكانهای سنگی ) یا سفالینه های منقـّش بسیار ارزشمند و اشیایی كه به نام توشه های رستاخیزی از قبور مردگان پیش از تاریخ از مناطق گلیان ، تل ضحاك و خنب آتشكده بدست آمده نشانــگر آن است كه قبل از ورود آریائیها به این دیار ، افـرادی صاحب فكر و مدنیت در آن می زیسته اند .
باستان شناسان و شرق شناسانی مانند فریدون تولّلی و پیر دو یرو شجی معتقدند : تپه های گلیان فسا می تواند حـّد شرقی تمـّدن شوش باشد و به دلیل شباهت های بسیار بین نقوش سفالینه های این منطقه با سایر تمدنها ، باید این مطلب را پذیرفت كه تمام این نواحی دارای تمـّدن مشتركی بوده و مراكز باستانی شوش و شهر سوخته سیستان از طریق این منطقه با هم ارتباط می یافتند. . به عبارت دیگر مسیر ارتباطی تمدنهای جنوب شرقی و جنوب غربی ایران از حوزه تمدنی موجود در شهرستان فسا می گذشته است .

تمدن وفرهنگ كهن فسا با گذراز قرنها ودر ادامه حیات خود با سلسله هخامنشیان پیوند می یابد. درزمان آنان شهر فسا و نواحی اطرافش پررونق و آبـاد بوده چنانكه مطابق الـواح گلی تخت جمشیــد « ارتخما » مسؤول آبادانی آن دیار مزد 150 كارگری كه در بشــی یــا (فســا) و كبرپیش (خفــر) كار می كردند از خــزانه دار كـل پارس « راتی بیندا» خواسته است . یا ‹‹دومیرو شجی›› از باستان شناسان خارجی معتقداست كه نقش حملة شیر به غزال كه در روی سفال سرخ فام فسا (با قدمت 6000 ساله،) طراحی گردیده در واقع مرحلــه ی ابتدایی نقش برجستـه ی شیر و گاو عهد هخامنشی ( مهر وماه )در تخت جمشید است .

علاوه بر اینها پرفسور اوپر (( فرانسوی ))ضمن بررسی كتیبه بیستون و بر اساس سلسله تحقیقاتی كه انجام داد، فسا را مركز قیام سمردیز دوم و…در عهد داریوش می داندكه همگی این بیانات ازجایگاه شایسته فسا و فساییان درآن زمان حكایت می كند..

در زمان حمله ی اسكندر ، اشكانیان وسلوكیان شهر فسا دستخوش حوادث می گرددكه در كتاب فارسنامه ناصری و برخی كتب دیگرداستان قتل ارسین (حاكم فسا ؟! ) توسط اسكندر به تفصیل بیان نموده اند . از دورانها ی یاد شده آثاری نیز در شهرستان فسا به دست آمده كه از جمله می توان به مجسمه آفرودیتی از جنس مرمر یونانی ( پاروس ) متعلق به دوره سلوكیان كه توسط اشتاین در تل ضحاكی فسا كشف گردیده و یا به مكانهای مهر پرستی و سكـّه های عهد اشكانی اشاره نمود .

در دوره ساسانیان ،از یك سو وجود بقایای شهر ، دژ و آتشكده ساسانی واز سوی دیگر حضور فساییان در امور سیاسی وفرهنگی آن زمان نشانگر آن است كه فسا در دوره ساسانیان از جایگاه و رونق خاصی برخوردار بوده است ،چنانكه قاضی القضات انوشیروان فسایی بود یادر همین دوران زرادشت بن خرگان عقاید خود را در قالب ((دریست دین )) در ایران وروم منتشر كرد و تزلزل جـّدی در نظام طبقاتی ساسانی به وجود آورد. به طور كلـّی در دوران ساسانی و مقارن ظهور اسلام شهر فسا به عنوان بزرگترین شهر كوره (خـّره ) شهرستان دارابگرد به شمـــار می آمده ، چنانكه برخی از مورّخان آن را كـــوره ای مستقل نیزدانسته و معتقـــدند كه بهره ای از آتــش جــاوید پــارسی ( آتش جم ) درآتشكده شمالی شهر فسا قرار داشت .

در دوره اسلامی ،شهرستان فسادر سال 17 هجری پس از نبردی سهمگین به دست مسلمانان فتح گردید و ساری بن زنیم و پس از آن آزاد مرد ( شاید ایرانی بوده كه نام فارسی داشته ) به حكومت فسا منصوب شدند .

در قرن اول هجری فسا مركز ضرب سكـّه بود و این شهرستان با استفاده از امنیت ایجاد شده توسط حكومت اسلامی و در سایه تجارب گذشته به اوج عظمت واقتدار خود رسید ، وجود رفاه ،امنیت و توسعه اقتصادی شاخصه ای بود كه در تمامی نوشته های سیاحان و جغرافیدانان مسلمان، داخلی یا خارجی این دوران به فسا نسبت داده شده وآنان شهر فسا را به صفات: مهم ، پرجمعیت ، بازرگانی بسار ، با مردم توانـگر، دارای كهن دژ و ربــض ، شهـری قـدیمی با بنا هایی مسطـح ، راههـای پهنـاور و وسعـت زیاد ، صادر كنندة انواع جامه ها ستوده ویادكرده اند.

این جغرافیدانان ضمن بررسی ویژگیهای محصولات و مصنوعات فارس در مورد تولیدات وصادرات شهرستان فســـا می نویسند :

‹‹ از فسا انواع جامه ها به نواحی مختلف و بخصوص بغداد صادر می گردد و نیز طراز چند رنگه زر بفت كه در سایر نواحی دنیا مانند آن وجود ندارد و پارچه های پر نقش و نگار ، پارچه های پشمی مخصوص لباس خلفا و رجال دولت ، پرده های نقــاشی و قلابــدوزی ، سراپرده های ابریشمــی و چـرمی ، زیــلو ، سجاده ، گلیم ، سفره ها ، خیمه و خرگاه ، مندیلهای شرابی ، فرشهای عالی، مواد رنگ كردن پارچه ها و جز آن ›› چنانكه لسترنج در كتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی می نویسد:

‹‹ شهر فسا در قرن چهارم دومین شهر مهم ولایت دارابگردواز حیث بزرگی با شیراز برابر بود ،ساختمانهایی نیكو داشت وچوبهایی كه در ساختمانهای آن بكار می بردند از درخت سرو بود، هوایی سالم و بازارهایی معموربا قلعه وخندق وحومه ای وسیع كه تا بیرون شهر كشیده می شد ورطب ،بادام واترج ومیوه های دیگر آن فراوان بود ……در فسا انواع زریهایی كه نام پادشاه به رنگ آبی وسبز مانندپر طاووس در آن بافتـه می شد.تهیه وشهر فسا به ساختن پارچه هایی از موی بزو پارچه های بافته شده از ابریشم خام نیزتهیه قالی وگلیم، سفره ودستمال ، پرده های قلابدوزی (مخصوصا به رنگهای پر طاووسی كه در میان گلابتون بافته می شد) شهرت فراوان داشت و موادی كه برای رنگ كردن پارچــــه ها استعمال می شد و نیزفرشهای نمد ،خیمه وخــرگاه نیز از فسا صـــادرمی شد››

به دلیل مساجد مروّج افكار اسماعیلیه، نقش ارسلان بساسیری در تضعیف خلافت عباسی ، جابجایی در سلسله ها ، هرمهای قدرت و… این شهرمورد هجومهای ویرانگرانه ی سلجوقیان ، شبانكاره ها ودر دوران بعد افاغنه قرار گرفت و چون طی آنها‌‹‹ هر كه را خواستند كُشتند وآنچه را توانستند بـَرداشتند ››، شهر فسا رو به ویرانی نهاد ولی بدلیل موقعیت جغرافیایی و طبیعی خود توانست در دوره صفویه وافشاریه ققنوس وار از خاكستر حوادث و بلایا برخیزد و دورانی جدید را تجربه نماید .

دوران صفویان وبعد از آن: اگراز حضور فساییان در قیام سیـّد احمد خان جهرمی در اواخر صفویه و هجوم افاغنه بگذریم، شواهد ، حاكی از آن است كه بنیاد كالبدهای شهری فسا (حمام مـِتل، مسجد جامع، مسجد حوض ماهی ، بازار و…) در دوره صفویه ایجاد ودر دوران افشاریه رو به گسترش وتعالی گذاشته است ، نكته حائز اهمییت درمورد بافت كالبدی شهر فسا ، وجود نوعی شهرسازی شتابان ویا ساخت وساز با دید دفاعی ، امنیتی است.

در دوران معاصر می توان به حضور فساییان در نهضـــت مشروطه طلبی در ماجرای قیام شیــخ ذكــریا سر كوهی و نهضت تنباكو اشاره نمود یا از (فصیح الزمان فسایی) كه اشعارش گرمی بخش مشروطه گردید یادی بنماییم ـ هم او كه جریان قتل وعام مردم در شروع مشروطه را در ترجیع بندی بیان نمود واین مصرع از او زبانزد خاص وعام شد:

از نو حسین كشته ی جور یزید شد عبدالحمید كشته عبدالحمید شد .

بر خلاف سلسلة میرزایان فسایی در دورانِ قاجاریه خاندان قوام الملك نقش اساسی در تخریب و ویرانی شهرستان فسا ایفا نمودند . به عبارت دیگر عـــلاوه بر تغییر نقــش شهر و مسیرهای ارتباطی ، بیماریهای همه گیر ،قحطی ها و وجه المصالحه قرار گرفتن فسا در بازیهای سیاسی قوام و ایل خمسه با دولتمردان فارس و ایران ودر نتیجه نا امنی ها و چپاول منطقه، از عوامل عقب ماندن این شهرستان در آن دوران بوده است.

در مورد مكان شهر فسا همانطوریكه بیان گردید ، می توان گفت : بنا بر اشیاء و یادمان های یافته شده درمحل تل ضحاك ، شهرفسا تا دوران ابوسعید مغول در آن مكان قرار داشته و محتمل است كه بعد از دوران شبانكارگان و به مرور ایـّام محل آن از (تلّ ضحـّاك) به محدودة كنونی شهر( محله ی بالا) انتقال و بعدها نیز گسترش یافت . چنانـكه طـــــراحی صفوی گونه ی مســـاجد جــامع ، ، بازار ،حمام ها،كاروانســراها، و … از ساخت یا تجـدید عمارت این شـهرستان در دورة صفـویه حكایت می نماید . برخی محققان معتقدند روستاهای اطراف تل ضحاك دراصل بر اثر مهاجرت اهالی شهر كهن فسا وبا استفاده از سنگها وآجرهایی كه در محدوده ی تل ضحاك وجود داشته پدید آمده است.

تا سال 1335 ه.ش شهرستانهای داراب ، استهبان و نی ریز بخشهایی ز شهرستان فسا را تشكیل می دادند و در آن زمان بخش فسا شامل پنج دهستان به اسامی زیر بود .

1 ـ پشت كوه (رونیز و جنگل)

2 ـ بالا كوه (شهر و روستاهای مجاور آن)

3 ـ شیب كوه (منطقه ی بین سنان وگرِبیگون)

4 ـ ششده و قره بلاغ

5 ـ نوبندگان

با گذشت زمان و در اثر تقسیمات بعدی كشوری از وسعت این شهرستان كاسته گردید و هم اكنون وسعت این شهرستان 4205 كیلومتر مربع بوده كه حدود 4/3 از مساحت استان فارس را شامل می گردد . شهرستان فسا از حیث وسعت در بین 19 شهرستان موجود استان فارس مقام چهاردهم را داراست و بر اساس تقسیمات اداری و سیاسی كشور دارای چهاربخش : مركزی ، ششده و قره بلاغ ، نوبندگان و شیبكوه ، هشت دهستان به نامهای (ششده ، قره بلاغ ، فدشكویه ، میانده ، جنگل ، صحرارود ، كوشك قاضی ، نوبندگان) و سه نقطه ی شهری ، فســا ، ششـــده و زاهــد شــهر می باشد .

مركز این شهرستان ،شهر فسا بوده و بخش و دهستان جنگل بزرگترین و دهستان فدشكویه كوچكترین واحدهای سیاسی این شهرستان را تشكیل می دهند. شهرستان فسا با دارا بودن 192 روستای مسكونی در سطح استان فارس از نظرتعداد روستاهای مسكونی در بین 19 شهرستان مقام دوازدهم را داراست .

از نظر مؤقعیت مكانی روستاهای شهرستان فسا می توان گفت كه7/68 در صد از كل روستاهای فسا در مناطق جلگه ای و3/32درصد در كوهستانها واقع هستند.
خصوصیات طبیعی
شهرستان فسا از سطح دریا (خلیج فارس) به طور متوسط 1370 متر ارتفاع دارد و از نظر مورفولوژی (ریخت شناسی ) و زمین شناسی ناودیس بزرگی است كه ارتفاعات اطراف آن توسط طاقدیسها به وجود آمده و بطور كلی.نزدیك به 40 در صداز وسعت شهرستان فسا دشت و بقیه كوهستانی است .

الف ) كوهستــان: ارتفــاعــات شهرستان فســا دنباله ی رشته كوههای زاگرس با جهت شمال غربی ، جنوب شرقی هستند كه با ایجاد دهلیزها و مخروط افكنه در امتداد خود مراكز سكونتگاهی این شهرستان را بصورت متمركز(طولی ،میدانگاهی) شكل داده اند .

مهمترین ارتفاعات این شهرستان عبارتند از :

خرمن كوه در حدود 22 كیلومتری شمال غربی فسا با ارتفاع 3185 متر .

كوه گچ (قبله) در 14 كیلومتری جنوب غربی فسا با ارتفاع 2150 متر .

كوه درز در 33 كیلومتری جنوب شرقی فسا ( دهستان نوبندگان ) به ارتفاع 2121 متر .

قلات یاغی در 50 كیلومتری شرق فسا (دهستان ششده) به ارتفاع 2000 متر.

كوه تودج (توده) كه از تنگ كرم شروع و تا داراب امتداد دارد كه بلندترین نقطه ی آن 3155 متر ارتفاع دارد .

بجز این كوهها می توان به ارتفاعات : سلّــو ، كــلاه قاضی ، سه كنج ، حسین آباد ، بر آفتاب ، كمرزرد ،كلّه خرسی ، داراكوه ،زیتونك ،گــّر ، بدنه شیر و خمار سنان اشاره كرد .

از نقطه نظر جنس وپوشش گیاهی كوهها می توان گفت غلبه با سنگهای آهكی و گچی است و درارتفاعات بیش از 2000 متر درختان اُ رسْ (ســروكوهی = وُهــلْ ) پوشیده و دركمتر از این ارتــفاع ، درختان پسته ی كوهی (بنه) ، بادام كوهی (الوك) و زالزالك (كیالك )وجود دارند كه از فرسایش خاك وافزایش سرعت آب وایجاد سیل در ارتفاعات جلوگیری می كند .

ب ) دشت : دشتهای شهرستان فسا كه از آبرفت های دوره ی كواترنری پوشیده شــده اند ، نسبتاً هموار بوده و پستی و بلندی چندان زیادی ندارند . ارتفاع این دشتها در هیچ نقطه ای كمتر از 1100 متر نیست و شیب آن حدود یك الی سه درصد می باشد .

مهمتــرین دشتهــای این شهرسـتان عبارتنــد از : دشت فســا ،دشت نوبندگان ، دشت ششده و قره بلاغ ،دشت گــّربایگان ( به معنی سرزمین برهنه و یا محل كوه گـّر ) ، دشت میان جنگل و دشت شیبكوه .

لرزه خیزی : بر اساس آمار و اطلاعات، زمین لرزه های به وقوع پیوسته در منطقه ی فسا در قرن بیستم ، بالغ بر 9 مورد است كه همگی پیش از سال 1967 میلادی ( 1364 ه.شمسی ) رخ داده اند . كانون عمقی تمامی زمین لرزه های رخ داده با بزرگی 5/3 الی 5 درجه در مقیاس ریشتر در اعماق كمتر از 44 كیلومتری قرار داشته و بطور كلی با در نظر گرفتن اطلاعات موجود تاكنون در منطقه ی‌ فسا زمین لرزه مخّربی اتفاق نیفتاده و منطقه (فسا ـ استهبان ) نسبـت به سـایر مناطـق استان فارس از استعداد لـرزه خیزی پائینی برخـوردار است . ودر صـورت بــروز زلــزلـه،خطر زلزله در سمت شمال و شرق شهرستان فسا كمتر از نواحی جنـوبی و غـربی آن اسـت . بـه عبارت دیگر از طرف شمال و شرق هر چه به سمت جنوب و غرب برویم به میزان استعداد خطر زلزله خیزی آن نواحی افزوده می گردد

خصوصیات اقتصادی
بررسی وضع و ساختار اقتصادی شهرستان فسا بر اساس گروههای عمده ی فعالیت نشانگر آن است كه نیروی فعال و شاغل جامعه به ترتیب در بخشهای كشاورزی ، خدمات و صنعت مشغول به فعالیت می باشند كه در این میان ، شهرفسا در سطح شهرستان دارای كاركرد و نقش خدماتی ، بازرگانی است . دربعد فعالیت كشاورزی به عنوان اصلی ترین فعالیت مردم این منطقه ، وسعت اراضی آبی این شهرستان بالغ بر 50450 هكتار ، اراضی دیم 6536 هكتار و باغات آن 2696 هكتار ( 1950 هكتار مركبات و 746 هكتار درختان هسته دار و دانه دار ) می باشد .

شهرستان فسا دارای 91 رشته قنات و چشمه و 1793 حلقه چاه می باشد و از نظر تولیدات كشاورزی باید گفت این شهرستان به لحاظ تولید گندم در واحد سطح (هكتار) ‹‹ مقام اول ›› را در سطح استان وكشوربه خود اختصاص داده وبدین لحاظ به آن‹‹ شهرگندم ›› لقب داده اند.

از نظر تولید محصولات زراعی نظیر پنبه ، ذرت و گوجه فرنگی شهرستان فسا بالاترین عملكرد را در سطح استان داراست . در شهرستان فسا زنبورداری و مرغداری رایج است و دامپروری به صورت سنتی و صنعتی (مدرن) انجام می پذیرد كه دامهای عمده ی آن را بز ، گوسفند و گاو تشكیل می دهند .

شهرستان فسا مقداری از محصولات زراعی و باغی ، صنایع دستی خود را به استانهای همجوار و كشورهای حوزة خلیج فارس صادر می نماید .

صنایع – معادن :
شهرستان فسا به لحاظ آنكه از مناطق مهم كشاورزی استان فارس محسوب می گرددو از نظر صنعتی در حدود 500 واحد صنعتی در شهرستان فسا فعال بوده كه صنایع غذایی در این شهرستان از رشد و گسترش مطلوبی برخوردار بوده اند. مهمترین واحدهای صنعتی غذایی كه در شهرستان فسا فعالیت دارند عبارتند از :

كارخانة قنــد فسا كه توسط كمپانی بـوكاو ولــف آلمان در سـال 1333 به بهره برداری رسید و به همراه كارخانة الكل سازی كه در سال 1335 تأسیس گردیده از قدیمــی ترین كارخانجات این شهرستــان به شــمار می آیند . به غیــرازآنهـا می تـوان ازكــارخانه های تـولیـــد شیر پاستوریزه و محصـولات لبنی ، ذرت خشك كنی ، یخ سازی ، آردسازی ،تولیــد رب گوجه فرنگی – ماكارونی سازی و … در دسته صنایع غذایی نام برد .

از دیگر گروههای صنایع كه در شهرستان فسا وجود دارند می توان به صنایع ریسندگی (تولید لباس و پوشاك و جوراب بافی )، كارخـا نه پنبــه پاك كنی ،كــارگاه تــولید كفـــش چرمی، صنایع فلزكاری (تراش فلزات ،‌ ذوب فلــزات ،تهیة ادوات كشاورزی،مخـازن،مصـنوعات آلــومینیومی ،ریختــه گری ) ، صنایع كانی غیر فلزی ( سنگبری ، آهك پزی ، تولید شن و ماسه ، موزائیك سازی ، تولیدبلوك سیمانی ، تولیدسقف سبك ، آجر پزی و گچ سازی و … ) اشاره نمود .

براساس نقشه های ژئو فیزیك هوایی ونقشه های شركت ملّی نفت ایران آثاری از كانسارهای فلزی در این شهرستان مشاهده نمی شود لذا فعالیتهای معدنی به كانسارهای غیر فلزی محدود است در بخش معدن ، شهرســتان فســا دارای معادن فعال سنگ آهك (زیتونك) ، سنگ گچ ( غرب شهر فسا) شن وماسه ) و معادن غیر فعال ( نفت ) می باشد .

صنایع دستی:
در گذشته در شهرستان فسا مصنوعات بسیاری ساخته می شد كه از جمله پارچه های ابریشمی ، نخی و پشمی آن( فسا شازی یا فسا ساری) شهرت زیادی داشته است . و در دوران اخیر باید به پارچه هایی كه در فدشكوه به نام چادر شب یا چادر ملـّه بافته می شد و به سفالهای مرغوب فسایی اشاره نمود

صنایع دستی وسنتی فسا عبارتند : بافتن قالی ، قالیچه ،گلیم ،گبـّه ، حصیر ، رویة گیوه ، گیره و همچنین كوزه گری و … می باشد .
جمعیت
بر اساس آخرین پیش بینی ها، جمعیت شهرستان فسا در سال 1381 شمسی بالغ بر 213413 نفر بوده است كه از این تعداد 108444 نفر مرد و 104699 نفر زن می باشند .از كلِّ جمعیت شهرستان در همین سال تعداد 111895نفر در مناطق شهری و101248 نفر در مناطق روستایی زندگی می كنند وشاخص میانه سنّی جمعیت 9/ 19 سال (/7/ 19مردان و 2/20 زنان ) و بیشترین تعداد ازمردم شهرستان فسـا را افراد 15 الــی 49 سالـه (تعداد 116709 نفر) تشكیل خواهند داد. پیش بینی می شود متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت در دوره زمانی 80 ـ1375 از 36/2 به 64/2 طــی دوره 85 ـ 1380 افزایش یابد و جمعیت شهرستان در سال 1385 به 235951 نفر برسد.

از نظر پراكنش جمعیت می توان گفت: در سال 1375 بین بخشهای چهارگانه شهرستان فسا ، بخش مركزی با 26505 نفر و بخش نوبندگان با 12943 نفر جمعیت به ترتیب بیشترین و كمترین جمعیت شهرستان را در خود جای داده اند . و در همین سال شهر فسا 81706 نفر ، ششده 6079 نفر و زاهد شهر 10495 نفر جمعیت را در خود جای داشته اند كه محتمل است این پراكنش جمعیت طی دهه 85 ـ 75 نیز تكرار گردد .

پیش بینی های جمعیت و نیروی انسانی شهرستان فسا در طی سالهای 85-80

بر اساس پیش بینی های انجام شده ، تعدادجمعیت شهرستان فسا از 183818 نفر در سال 1375 به 235951 نفر در سال 1385 افزایش خواهد یافت كه از این تعداد 120442 نفر مرد و 115509 نفر زن خواهند بود . از نظر ساختار سنّی در سال 85 13گروههای سنّی : كمتر از 15 سـال 4/33 و 49 ـ 15 سـال 8/55 درصــد و 59 ـ 50 سال 3/5و افراد بیشتر از 60 سال 5/5 در صد از كل جمعیت شهرستان را به خود اختصاص خواهند داد وبا افزایش میانه سنّی جمعیت به 7/21 به این ترتیب از یك سو با كاهش بار تكفّل و كاهش هزینه های مصرفی خانوار بنیه اقتصادی برای افزایش پس انداز تقویت خواهد شد و از سوی دیگر ،افزایش جمعیت بالقوه فعـّال از 111909نفر در سال 1380 به 131696 نفر در سال 1385 به معنای افزایش نیروی كار و نیاز به فرصت های شغلی در آیندة بسیار نزدیك خواهد بود و این امر یكی از چالش های اقتصادی شهرستان را شكل خواهد داد

نژاد مردم
در اصطلاح علمی ، انسانهایی كه از لحاظ نسب ، خصوصیات ظاهری ( رنگ مو، رنگ پوست ، برش عمومی نیمرخ ) ، خصـایص و اشكال مختلف ساختمان بدنی و جسمی با هم شباهت دارند دریك گروه نــژادی قرار می دهند . از دیدگاه جامعه شناختی و جغرافیا ی ملل، امروزه تصور ذهنی از نژادكاملاً خالص داشتن مقرون به حقیقت نیست و در واقع چنین نژادی یافت نمی شود . شهرستان فسا به دلیل قدمت چند هزار ساله ، موقعیت جغرافیایی و مكانی ، مهاجر پذیری و هجوم مهاجمان ، از دیر باز محل زندگی اقوام مختلف آریایی ، سامی ،ترك و … بوده و بدین لحاظ از تنوع نژادی برخوردار گردیده است . بطور كلی امروزه شهرستان فسا در گسترة جغرافیایی خود پذیرای اقوام و نژادهای زیر می باشد

نژاد سفید : شعبه های هند و ایرانی و سامی

شعبه هند و ایرانی
با آنكه آثار و ابنیه مكشوفه در كاوشهای باستان شناسی نشانگر وجود اقوامی بومی در این شهرستان قبل از ورود آریائی ها (پارس ها) می باشد ، ولی متأسفانه از خصوصیات نژادشناختی آنان اطلاعاتی در دست نیست.برخی محققان و باستان شناسان بر این عقیده اند كه همزمان با ورود آریاییها به فارس قسمتی از طایفة پاسارگاد با حضور در این منطقه بر اقوام بومی فسا چیره وبا سكونت در این محل منشأ نژادی برخی از فسائیان امروز را بهوجود آوردند . به عبارت دیگر برخی ازساكنین امروز این شهرستان آریایی نژاد بوده و همچون دیگر مردم فارس دارای اندامی متوسط و رخساری سفید (گندمگون) می باشند .

شعبه سامی

تیره های مختلف عشایر طایفه ی عرب كه اكثریت آنهادر شهر فسا وبخشهای تابعه اسكان یافته به شرح زیر هستند :

لبردانی – لبوشرف – عزیزی – بهلولی – فارسی – آل سعدی – میركی – ولیشاهی – پیرسلامی – عبدالرضایی – علیمرادی – لُر – شیری – كوچی – مزیدی – عرب – قوهستانی – چگنی – محمد رضایی و هندی .

این تیره ها از بنكوهای ( زیرتیره ها ) مختلفی تشكیل شده اند كه برخی از آنها عبارتند از :
صبوری – كریم داری – ناشی – بهرامی – جاویدی – سلیمی – بیژنی – صفرخانی – قاسم خانی – محمدرضایی – قنبری – ولی خانی – شاهسوند – اولاد ثانی – اولاد نوروز – ادهمی – اولاد حسینی – سدهی – خلج – هاشم خانی – شیبانی – شیرازی – نظری – عاشوری – رمضان لی – كله خوشی – چكن آجلی – محمودی – بدوی .

و هنوزگروهی اندك ازعشایر طایفة عرب در مناطق مختلف شهرستان فسا به صورت كوچرو و نیمه