تربت‌حیدریه یکی از شهرهای استان خراسان رضوی است که وسعتی برابر با ۲۴ هزار کیلومتر مربع دارد. عرفای زیادی در این خاک رشد کرده‌اند.
تربت‌حیدریه شهری در استان خراسان رضوی است که ۲۴ هزار کیلومتر وسعت دارد و در ۱۴۰ کیلومتری شهر مقدس مشهد واقع شده است. تربت‌حیدریه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید زعفران شناخته می‌شود و عرفای زیادی را در دل خود پرورش داده است. تربت‌حیدریه از شرق به تایباد، تربت‌جام و رشتخوار، از غرب به کاشمر، از شمال به مشهد، نیشابور و فریمان و از جنوب به شهرستان مه ولات منتهی می‌شود. با ما همراه تا تربت‌حیدریه، این شهر عارف پرور را بهتر بشناسید:
تاریخچه نام تربت‌حیدریه در دوران حکومت اشکانیان، «زاوه» بوده و دلیل این نام‌گذاری هم وجود عارفی با نام «قطب‌الدین حیدر تونی» در این ناحیه بوده که مقبره او امروز در خاک این شهر قرار دارد.
نام زاوه برای اولین بار در استاد تاریخی پس از اسلام آورده شده است. در بسیاری از منابع آورده شده که زاویه اولین شهری است که در حمله مغول مورد حمله قرار گرفت، در همین زمان بود که قطب‌الدین حیدر تونی، عارف قرن ششم، درگذشت.
از حمله مغول تا به عصر صفوی، اسناد و شواهد زیادی در رابطه با زاوه یا تربت امروزی در دسترس نیست، دومین باری که زاوه رونق گرفت، در عصر قاجار بود. اسحاق خان قرایی (از خوانین عصر قاجار) کمر به آبادانی زاوه بست و به این منطقه توجه ویژه‌ای کرد، اسحاق خان به‌اندازه‌ای به تربت ارج و قرب بخشید که تا مدت‌ها از تربت‌حیدریه با نام تربت اسحاق خان یاد می‌شد.
مردم خطه تربت‌حیدریه نقش بسزایی در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ایران داشته‌اند؛ یکی از جالب‌ترین نکات در تاریخ معاصر ناحیه این است که در انقلاب سال ۵۷، مردم تربت‌حیدریه پیشتاز شدند و زودتر از همه جای ایران قیام کردند و در نهم دی‌ماه با دادن ۹ شهید شهر را از حکومت پهلوی پس گرفتند. وجه‌تسمیه
همان طور که پیش‌تر اشاره کردیم، نام تربت‌حیدریه از عارف قرن ششم، قطب‌الدین حیدر گرفته شده است. فرهنگ و آداب و رسوم پوشش لباس محلی مردم تربت‌حیدریه، لباس محلی است که به‌عنوان لباس خراسان رضوی شناخته می‌شود و در این ناحیه پوشش خاصی دیده نمی‌شود.
لباس محلی مردان در خطه خراسان رضوی شامل موارد زیر می‌شود:
-سرپوش‌ها: کلاه نمدی، شب‌کلاه، مندیل، کلاه دوره دار، کلاه پهلوی، کلاه قرص، عرقچین، کلاه ترمه و گردن پیچ -تن‌پوش: جلیقه، پیراهن، قمیس، لباده، نیم‌تنه، پالتو، شلوار، قارت (شبیه به کت ولی بلندتر)، قبا، مچ پیچ (پارچه‌ای که مردان به دوردست می‌بندند) و پاپوش
لباس‌های محلی زنانه عبارت‌اند از:
-سرپوش، دستمال، روبند، کلوته (نوعی کلاه که با سکه تزئین می‌شود)، کوسه (شبیه به چارقد ولی نازک‌تر مخصوص تابستان)، عرقچین، تن‌پوش یا پیراهن، دالاق (شبیه به جوراب از نوک پا تا کمر را می‌پوشاند)، شلیته، شلوار، یل (شبیه به جلیقه)، چادر، پاپوش
تربت‌حیدریه هم مانند سایر نقاط دنیا، رسم و رسوم خاص خود را دارد و یکی از مراسم‌هایی که در این شهر با آداب خاصی صورت می‌پذیرد، مراسم عروسی و خواستگاری است.
قبل از خواستگاری رسمی، جمعی از زنان به منزل دختر رفته و دختر را می‌بیند و از سلامت جسمی او آگاه می‌شوند، به این شب، «کدخدایی» گفته می‌شود. در جلسه «بله برون» در رابطه با میزان مهریه و لوازم و اثاثیه و شیربها بحث می‌شود، در این جلسه پسر و پدر خانواده حضور دارند، به جلسه بله برون «جواب استنی» می‌گویند. پس از تعریف کردن شرایط و توافق، پسر و دختر با یکدیگر صحبت می‌کنند و در صورت رضایت عقدکنان برگزار می‌شود. دو روز قبل از عروسى مقدارى جنس شامل چند کيسه حنا به‌عنوان «خرباره» از طرف داماد به خانه عروس فرستاده مى‌شود. غروب همان روز زن‌های فامیل عروس از جانب این خانواده به حنابندان دعوت می‌شوند و اطرافيان عروس حنا مى‌بندند.
مراسم عروسی چند روز بعد از عروسی جوانان محله جمع می‌شوند و داماد را خبر می‌کنند تا مراسم «هیزمی» را انجام دهد. در این مراسم داماد به اولین نفری که پس از جمع‌آوری هیزم به روستا برمی‌گردد، دستمالی ابریشمی و عرقچین هدیه می‌دهد.
سوغات از سوغاتی‌های تربت‌حیدریه می‌توان به زعفران، پسته، بادام، گردو و خشکبار اشاره کرد. صنایع‌دستی صنایع‌دستی تربت عبارت‌اند از چاقو، فرش‌بافی، ابریشم‌بافی، نمدمالی، گلیم‌بافی، پلاس بافی و سفالگری. غذای محلی در جشنواره غذاهای محلی تربت که در سال ۹۳ در این منطقه برگزار شد، زنان محلی و روستایی بیش از ۱۰۰ غذا را به ثبت رساندند. از جمله غذاهای محلی تربت‌حیدریه و روستاهای آن می‌توان به اشکنه ریواس، کدو بشیر، بلغور بشیر، قروتی، گرماس، ماست جوش و اشکنه بنه اشاره کرد.
جاذبه‌های گردشگری جاذبه‌های تاریخی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی تربت‌حیدریه، مقبره قطب‌الدین حیدر و ایوانی از مسجد جامع قدیم است که در مرکز شهر تربت‌حیدریه قرار دارد. این مقبره در سال ۹۸۷ هجری قمری بناشده است و می‌توان آثار معماری تیموریان را در این بنا دید. آرامگاه قطب‌الدین در سال ۱۰۲۳ هجری قمری به همت سلطان محمود تربتی بازسازی و مرمت شد.
از دیگر بناهای تاریخی تربت‌حیدریه می‌توان به کاروانسرای طبسی، موزه مردم‌شناسی، خانه امینی، حمام حاجی رئیس، مزار بوری آبادو بنای مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی اشاره کرد. جاذبه‌های طبیعی از جاذبه‌های طبیعی تربت می‌توان به باغ ملی، پارک کوهستانی پیشکوه، منطقه گردشگری رودخانه حصار، آبشار رود معجن و قله ملکوه اشاره کرد.معادن طلای زرمهر تربت حیدریه که در روستای زرمهر واقع شده، تولیدکننده اولین شمش‌های طلا در کشور است.
