نیشابور شهر فیروزه، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که بزرگان زیادی در آن پرورش یافته‌اند. نیشابور دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است و در دامنه‌های بلندی‌های بینالود در شمال شرقی ایران قرارگرفته است.
اگر از مسیر جاده‌ای به مشهد سفر کرده باشید، در مسیر خود تابلو شهر نیشابور را دیده‌اید. نیشابور دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است که بزرگان زیادی از جمله عطار نیشابوری و دکتر شفیعی کدکنی را به جامعه فرهنگ و ادب تحویل داده است. بازدید از نیشابور در مسیر مشهد خالی از لطف نیست.
نیشابور در دامنه‌های بلندی‌های بینالود در شمال شرق ایران قرار دارد. این شهر در ۷۷۰ کیلومتری شرق تهران و ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد واقع‌شده و مسیر بین‌المللی ریلی و جاده‌ای از این شهر عبور می‌کند. نیشابور همچنین از طریق جاده‌های محلی با شهرهای کاشمر، فیروزه، قوچان، کدکن، عشق‌آباد و تربت‌حیدریه ارتباط دارد.
نیشابور از مهم‌ترین مراکز تاریخی، گردشگری، صنعتی برای کشور و منطقه است. نیشابور از عصر صفوی مورد توجه قرار گرفت و در عصر میانه و دوران سلطنت خوارزمشاهیان به‌عنوان پایتخت فرهنگی شناخته شده است. نیشابور در سده یازدهم با ۱۲۵ هزار نفر جمعیت، هشتمین شهر بزرگ جهان بود. تاریخ نیشابور از دوره ساسانیان آغاز شد. این شهر تاریخی در حدود دهه‌های میانی سده سوم میلادی به‌فرمان شاپور یکم بنیان‌گذاری یا بازسازی شده است. در سال ۶۴۳ میلادی با صلح‌نامه کنارنگ و عبدالله عامر این شهر فتح شد. از ۸۲۱ میلادی تا ۸۷۳ میلادی پایتخت امیرنشین طاهریان بود و سپس طغرل این شهر را به‌عنوان اولین پایتخت سلجوقیان انتخاب کرد.
حوزه علمی نیشابور در دوره زرین اسلامی از بزرگ‌ترین مراکز و سرزمین بسیاری از دانشمندان، شاعران، صوفیان و دیگر بزرگان به‌شمار می‌رفته و نیشابور را از بزرگ‌ترین مراکز تمدن و فرهنگ اسلامی به‌خصوص در عصر سلجوقیان می‌دانند.
صحبت از اهمیت تاریخی نیشابور، به‌دلیل اهمیت این شهر، فرصت دیگری را می‌طلبد و ما به مختصر اطلاعاتی در رابطه با این شهر باستانی بسنده می‌کنیم.
نیشابور ویژگی‌های اقلیمی فلات مرکزی ایران را دارد، دشت‌هایی با آب و هوای نیمه صحرایی ملایم؛ زمستان‌هایی سرد و در تابستان معتدل دارد. با میانگین بالای °۱۳٫۹، پایین °۷٫۱ و بیشترین دما °۲۲٫۵ از منطقه‌های سرد استان به شمار می‌آید. دی سردترین و تیر گرم‌ترین ماه در شهر نیشابور است.
زبان مردم نیشابور به‌عنوان معیاری برای سنجش زبان‌های دیگر رایج در خراسان در نظر گرفته می‌شود. در بسیاری از منابع به این موضوع اشاره‌شده که زبان مردم توس و نسا بسیار شبیه به زبان مردم نیشابور است.
اسلام از سال ۶۴۳ میلادی اولین دین رسمی نیشابور بود. شیعه اسماعیلی دومین مذهب رایج در نیشابور است که البته از سوی حکومت رسمی شناخته نشده است. در سده دهم میلادی، نیشابور یکی از مراکز تبلیغ اسماعیلیه در ایران و خراسان بزرگ بوده است. امروز اسماعیلیان نیشابور در دیزباد و گروهی هم در شهر نیشابور زندگی می‌کنند. جماعت خانه دیزباد مهم‌ترین مرکز اسماعیلیان در نیشابور امروز است. مهاجرت ارمنی‌ها به نیشابور در سده بیستم، به نوزایی مسیحیت در نیشابور منجر شد. ارمنی‌ها را پایه‌گذار صنعت سینما در نیشابور می‌دانند که در واقع از ارمنی‌های ایران یا از مهاجرین روسی پس از انقلاب ۱۹۱۷ بوده‌اند. تعداد ارمنی‌های نیشابور از دهه ۱۹۸۰ کم شد و امروزه اقلیتی ناچیز هستند.
نیشابور بزرگان زیادی را تحویل ایران‌زمین داده است، از جمله چهره‌های برجسته نیشابور می‌توانیم به مسلم بن حجاج، عمر خیام و عطار اشاره کنیم. از چهره‌های معاصر هم می‌توانیم به دکتر شفیعی کدکنی و پرویز مشکاتیان اشاره کرد.
یکی از اماکن دیدنی نیشابور، آرامگاه خیام نیشابوری است، طراح این آرامگاه زیبا، هوشنگ سیحون است و طراحی آن برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه‌های عمر خیام است که بر هر سه جنبه شخصیتی عمر خیام از جمله «ریاضی‌دان»، «اخترشناس» و «شاعر» بودن خیام استوار است.
ترکیب قومیتی نیشابور در حال حاضر به‌ترتیب تعداد فارس، ترک، کرد، بلوچ، عرب، ازبک و ارمن است که فارسی‌زبان مشترک همه این اقوام است.
از سده شانزدهم میلادی، فرهنگ دینی برگرفته از فقه شیعه در نیشابور قدرت گرفت؛ همچنین در دهه ۱۹۸۰ و پس از انقلاب فرهنگی ایران، به‌طور ویژه به بازسازی حدیث سلسلة الذهب و بازمانده‌های رضوی در نیشابور پرداخته شد. این فرهنگ دینی، پیشینه‌ای در تاریخ نیشابور داشته؛ در غرب ربع نیشابور، ولایت بیهق از پایگاه‌های برجسته شیعیان خراسان قرار گرفته بود. در شرق آن، ولایت توس بود که در حومه آن امام هشتم شیعیان در سال ۸۱۸ میلادی /۲۰۲ قمری، دفن شد که پیرامون آن، شهر مشهد (مرکز خراسان از صفویان) به وجود آمد.
میانگین اقامت گردشگران در نیشابور، بسیار کم است و تأثیر زیادی بر توسعه صنعت گردشگری این شهر نمی‌گذارند. با اینکه سالانه بیش از هشت میلیون نفر از نیشابور می‌گذرند، اما صنعت گردشگری این شهر ناتوان است. به گردشگری نیشابور به‌عنوان کامل‌کننده گردشگری مذهبی مشهد نگاه می‌شود.
در نیشابور، ۴۰۰ واحد صنعتی در حال کار هستند که دومین قطب صنعتی استان پس از مشهد است. اقتصاد این شهرستان بر پایه کشاورزی و دام‌پروری، بازرگانی و بعضی صنایع‌دستی و کارخانه‌ای استوار است.
شهرت سوغاتی نیشابور، به فیروزه آن است، نیشابور شهر فیروزه است و معادن فیروزه زیادی در نزدیکی آن قرار دارند. از دیگر صنایع‌دستی نیشابور می‌توانیم به سفال‌گری، فرش‌بافی، نمدمالی، کاشی‌کاری و پارچه‌بافی اشاره کرد.
یکی از غذاهای محبوب نیشابور، آش آماج است که به اسم آش بی‌بی هم شناخته می‌شود.
در طول تاریخ، زمین‌لرزه‌های ویرانگری در نیشابور اتفاق افتاده است که بیشترشان ثبت نشده‌اند؛ ولی به‌صورت میانگین، این شهر هر ۶۳ سال یک‌بار براثر زمین‌لرزه تا حد زیادی ویران‌شده و زمین‌لرزه‌های بزرگ‌سال‌های ۶۶۸ و ۷۰۸ هجری نیز نیشابور را به‌طور کامل با خاک یکسان کردند. به‌دلیل بالا بودن میزان خطر زمین‌لرزه در این شهر، احداث اردوگاه‌های اسکان موقت موردتوجه قرارگرفته است.
