شهر زیبای سنندج، مرکز استان کردستان و از شهرهای کهن و تاریخی غرب کشور به شمار می‌آید که امروزه میزبان جمع زیادی از میراث ارزشمند ایران است. همچنین این منطقه کردنشین ایرانی، به‌دلیل آب و هوای مطبوع در فصل تابستان، می‌تواند به‌عنوان مقصد گردشگری با طبیعتی بسیار زیبا و عمارات و بناهای تاریخی و کهن، در نظر گرفته شود. در گذشته، سنندج به‌دلیل قرارگیری در دامنه و سینه‌کش کوه، با نام «سنه» شهرت یافته بود. همچنین قلعه این شهر که اهمیت بسیار زیادی از نظر نظامی داشته است، به «سنه‌دژ» یعنی قلعه‌ای که در پای کوه قرار گرفته است، نام گرفت. ازاین‌رو با گذشت زمان، این نام تغییر و به سنندج امروزی شهرت یافت. کارشناسان قدمت شهر سنندج را متعلق به نیمه اول قرن یازدهم هجری می‌دانند که در سال ۱۰۴۰ هجری در دوران سلطنت شاه صفی، به همت سلیمان‌خان درست زمانی که به حکومت کردستان نائل آمد، احداث شد.
این شهر دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است. شهر سنندج و به‌طوری کلی استان کردستان از تنوع مذهبی فراوانی برخوردار است. درصد بالایی از جمعیت این شهر را اهل سنت تشکیل می‌دهند که بيشترين جمعيت آن‌ها پيرو مذهب شافعی از اهل سنت هستند؛ اما در بین مردم نیز گروهی آشوری، مسيحی و کليمی نیز زندگی می‌کنند. شیعیان نیز در این شهر درصد قابل‌توجهی را تشکیل می‌دهند و البته این نکته نیز قابل ذکر این است که تمام این گروه‌های مذهبی با صمیمیت و برادری در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند.
مسجد جامع سنندج
یکی از بناهای کهن شهرستان سنندج، مسجد جامع این شهر است که با توجه به اسناد موجود، به نظر میرسد، ساخت آن در دوران قاجاریه و به فرمان والی کردستان، امان‌الله خان، انجام شده است. تاریخ ساخت این مسجد که به دارالاحسان نیز شهرت دارد، سال ۱۲۲۸ هجری قمری است که متشکل است از دو ایوان، یک حیاط در مرکز، ۱۲ حجره در اطراف حیاط برای طلاب، شبستانی بزرگ با ۲۴ ستون، سرستون‌های مزین به بخش زیادی از قرآن مجید که در پیرامون شبستان قرار گرفته است. از دیگر تزیینات قابل‌توجه در این مسجد کهن، می‌توان به استفاده از کاشی‌های هفت‌رنگ در دیوارها و کاربرد سنگ مرمر در ازاره‌ها اشاره کرد.
عمارت آصف‌خان وزیری (خانه کرد)
در مرکز شهر سنندج، یکی دیگر از جاهای دیدنی استان کردستان قرار دارد که به عمارت آصف‌خان وزیری شهرت یافته است. این بنای کهن در دوران صفویه احداث شده و در دوره‌هایی همچون قاجاریه و پهلوی اول، بخش‌هایی به آن افزوده شد. این خانه در مساحتی بالغ بر ۴۵۰۰ متر مربع و متشکل از سردر ورودی به‌شکل نیم‌هشتی، تالار تشریفات، ایوان ستون‌دار، ارسی، یک رشته قنات، حمام خصوصی، حیاط مرکزی، حیاط مستخدمین، رواق و ... است که می‌توان معماری زیبا و هنرمندانه ایرانی را در جای‌جای آن با تزیینات چشم‌نواز، مشاهده کرد. این بنا اخیرا به موزه تغییر یافته و از آن به خانه کرد یاد می‌شود.
حمام خان
قطعا یکی از زیباترین بناهای تاریخی باقی‌مانده در شهرستان سنندج، عمارتی است که به حمام خان شهرت دارد. این بنا در بافت قدیمی و هسته مرکزی سنندج قرار گرفته است. با توجه به کتبیه حمام، قدمت آن متعلق به دوران حکومت امان‌الله خان اردلان از والیان کردستان است. این حمام نیز همانند دیگر حمام‌های ایرانی، متشکل از سردر ورودی، هشتی، سربینه (حمام سرد)، خلوتی، سرویس‌های بهداشتی، آب‌انبار، تون، خزینه، میان‌در و بینه یا حمام گرم است.
وجود آب‌نماهایی زیبا در حمام سرد، حمام گرم و خلوتی‌ها که در کف قرار دارد، از ویژگی‌های این بنای تاریخی است. از دیگر خصوصیات قابل‌توجه در حمام خان، تزیینات انجام شده آن است که بسیار زیاد و پرکار و به‌صورت آهکبری با نقش‌هایی متنوع و کاشیکاری‌هایی هفت‌رنگ صورت گرفته است.
عمارت خسروآباد
عمارت خسروآباد یکی دیگر از جاهای دیدنی سنندج است که به قطعیت نمی‌توان تاریخ احداث ساختمان اولیه و باغ آن را بیان کرد. اما برخی از منابع تاریخی تاریخ ساخت آن را به دوران حکومت خسروخان اول اردلان که متقارن با حکومت کریم‌خان زند است، نسبت می‌دهد. جالب است بدانید که در این عمارت کتبیه‌ای وجود دارد که روی آن، نام فتحعلی‌شاه قاجار به‌همراه امان‌الله خان و سال ۱۲۲۳ هجری قمری، حک شده است. به نظر میرسد که از این بنا به‌عنوان مقر حکومت والیان اردلان استفاده می‌شد. این مجموعه زیبا و باشکوه تاریخی متشکل از دو بخش اصلی همچون قصر سلطنتی و ساختمان شرقی، حمام، اطاق قاپچیان و اطاق خدمتکاران است. از ویژگی‌های معماری و تزیینات انجام شده در این عمارت، می‌توان به گچبری، آجرکاری اروسی‌ها و حوض صلیبی چلیپا شکل بسیار زیبا اشاره کرد.
مجموعه تفریحی پارک آبیدر
مجموعه تفریحی پارک آبیدر که با نام پارک کوهستانی آبیدر نیز شهرت یافته است، در واقع معروف‌ترین و محبوب‌ترین تفرجگاه موجود در شهرستان سنندج است که در قسمت غرب و در بین کوه‌های آبیدر جای گرفته است. پارک آبیدر از کوه‌های آبیدر بزرگ و کوچک تشکیل شده که هرکدام به‌ترتیب دارای ارتفاعی بالغ بر ۲ هزار و ۲۵۰ و ۲ هزار و ۳۵۰ متر است. آبیدر به‌معنای مکانی است که از آن آب بسیاری جاری می‌شود و به‌دلیل حضور چشمه‌های بسیاری که در این کوه قرار دارد، آن را آبیدر نام نهاده‌اند. اشراف کامل به شهر سنندج از فراز این پارک زیبا، چشم‌اندازی فوق‌العاده را ایجاد کرده که در اکثر ایام سال، میزبان مسافران و گردشگران از سراسر ایران و جهان است.
موزه سنندج (عمارت سالار سعید)
از دیگر جاذبه‌های گردشگری در سنندج، مکانی است فرهنگی و تاریخی که به نام موزه سنندج شناخته می‌شود. این مجموعه فرهنگی در بخش خارجی یکی از بناهای تاریخی سنندج که عمارت سالار سعید نام دارد، دایر شده است. در واقع می‌توان این خانه را یادگاری ارزشمند از دوران قاجار دانست که در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، به همت ملا لطف‌الله شیخ الاسلام از علمای اهل تسنن، ساخته شده است. این عمارت در دوره‌ای از زمان به‌عنوان دانشسرا، کتابخانه و خانه پیشاهنگان و پس از آن به‌عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفته است. بخش‌هایی همچون پیش از تاریخ، دوران اسلامی و نمایش موقت در این موزه دایر است.
آرامگاه امام‌زاده پیر عمر
در نزدیکی سنه دژ یا همان قلعه حکومتی سنندج، آرامگاه یکی از پسران حضرت علی (ع) با نام سید عبدالصمد احداث شده است که از آن به امام‌زاده پیر عمر یاد می‌شود. مجموعه‌ای که از مقبره، مسجد، آرامگاه خاندان بزرگان و مشاهیر سنندج و فضاهای اطراف، تشکیل شده است. به نظر می‌رسدکه ساخت این بنا در دوران حکومت سلیمان خان اردلان و در سال ۱۰۴۶ هجری قمری صورت گرفته است که در ادوار پس از آن، بخش‌هایی به آن افزوده شده است. سه فضای گنبددار که دو قسمت آن به‌عنوان زیارتگاه و بخش دیگری به‌عنوان مسجد استفاد می‌شود، ساختمان امام‌زاده را تشکیل می‌دهد. از ویژگی‌های معماری این مجموعه می‌توان به تزیینات آجری، آینه‌کاری، ارسی‌های بسیار زیبا و چشم‌نواز گچبری و خط بنایی در حاشیه گنبد آن اشاره کرد که قابل تحسین است.
عمارت وکیل‌الملک
یکی از بناهای باقی‌مانده از دوران حکومت زندیه در شهرستان سنندج، عمارتی است موروثی از خانواده وکیل که به عمارت وکیل شهرت یافته است. به نظر میرسد که بنای اصلی این عمارت توسط حاج محمد رشید بیگ وکیل، از امیران زند، ساخته شده که طی ادوار مختلف، تعمیر، بازسازی شده و بخش‌هایی همچون چند حیاط، بازارچه، حمام و بناهای دیگری که به‌عنوان بناهای مسکونی، تجاری و بهداشتی استفاده می‌شود، به آن افزوده شده است. از ویژگی‌های این مجموعه تاریخی می‌توان به حضور ستون‌های سنگی برخوردار از تزیینات طنابی، اروسی‌های پرکار و آجرکاری‌های بسیار زیبا و چشم‌نواز اشاره کرد.
حمام شیشه
حمام شیشه یکی دیگر از آثار تاریخی و جاذبه گردشگری در شهرستان سنندج است. هشتی، سربینه، حمام گرم، ستون‌های سنگی و فضاهای ورودی، سکوها، آب‌نماهای گرم و سرد، خزینه و خلوتی، بخش‌هایی از این حمام قدیمی است که قدمت آن به دوران حکومت قاجاریه بازمی‌گردد. علت شهرت این حمام به شیشه، درها و پنجره‌های شیشه‌ای رنگی است که در آن به کار برده شده و قطعا زیبایی خاصی به آن بخشیده بوده است که متاسفانه در حال حاضر، بخش اعظمی از آن‌ها از بین رفته است. تزینات آهکبری با نقوشی همچون گیاهان و حیوانات، از دیگر ویژگی‌های ارزنده معماری در این اثر کهن است.
عمارت حبیبی
عمارت حبیبی از دیگر آثار تاریخی در شهرستان سنندج است که در قسمت بیرونی عمارت ملا لطف‌الله شیخ الاسلام، قرار دارد. این میراث ارزشمند ایران کهن که نمونه‌هایی از آثار تاریخی استان کردستان و دیگر نواحی کشور برای بازدید مردم، به نمایش گذاشته شده است. پیشینه ساخت این عمارت به دوران حکومت ناصرالدین شاه بازمی‌گردد که به همت شیخ الاسلام، ساخته شده است.
از نکات قابل‌توجه در مورد معماری عمارت حبیبی، سبک آن است که به مناطق مرکزی ایران نسبت داده می‌شود. در واقع گچبری‌ها و آئینه‌کاری‌های انجام شده در این بنای تاریخی، به روش معماری مرکزی ایران صورت گرفته است که دارای قدمتی نزدیک به ۱۴۰ سال است و کمتر ساختمانی را می‌توان در سنندج یافت، که از چنین اسلوب معماری، بهره برده باشد. جالب است بدانید که این ساختمان، بزرگ‌ترین ارسی‌های کشور را دارا است که به دست هنرمند استادکار زبده کردستانی، استاد حبیب‌الله سنندجی که به استاد نسا، شهرت دارد، ساخته شده است.
