بیرجند شهری کوهستانی در شرق ایران و مرکز استان خراسان جنوبی است.
بر اساس روایات در اواخر عصر ساسانی، بیرجند توسط زرتشتیان ساخته‌شده است. در کتب زیادی ازجمله کتاب شعر حکیم نزاری، به بیرجند اشاره‌شده است، نام بیرجند با عناوین مختلفی ازجمله «گبرآباد» ذکرشده است. بیرجند را از ولایت‌های قهستان به شمار آورده است.
بیرجند در طول تاریخ با زلزله ویران‌شده است ولی بیرجند امروزی از عصر صفویه به بعد ساخته‌شده است.
در دولت پهلوی بیرجند به مرکز نظامی تبدیل شد و در سال ۱۳۰۲ بیرجند لوله‌کشی شد. نکته جالب اینجاست که لوله‌کشی آب بیرجند قبل از تهران انجام شد.
گویش بیرجندی از گویش‌های فارسی نو به شمار می‌رود، بسیاری از ویژگی‌های زبان فارسی کهن در این گویش دیده می‌شود.
پوشاک مردان در خراسان جنوبی شامل انواع سرپوش، کلاه نمدی، شب‌کلاه، مندیل (شال سفید یا سیاه از جنس قمیس)، کلاه قرص، عرقچین کلاه، تن‌پوش، نیمه‌تنه و پاپوش می‌شود.
پوشاک زنان در این منطقه شامل سرپوش یا چارقد، روبند، کلوته، کوله، شلیته، یل، چادر و پاپوش می‌شود.
از میان رسومات زیبای بیرجند، چاووشی خانی یکی از زیباترین مراسم‌ها است. این مراسم زمانی انجام می‌شود که فردی قصد سفر به مکه و یا عتبات عالیات را دارد و چاووش‌خوان‌ها با صدای دل‌نشین آن‌ها را بدرقه می‌کنند.رمضان خوانی هم یکی دیگر از رسم‌هایی است که شاید برای بسیاری از ما غریبه باشد.
سفالگری، جاجیم‌بافی، حوله بافی، سیاه‌چادر بافی، سفره بافی، گبه‌بافی، قلم‌زنی، گلیم‌بافی، نمدمالی و خراطی از صنایع‌دستی بیرجند است.
ساخت سازهای سنتی از دیگر فعالیت های این مردم از دیر باز بوده ازجمله سازهای تولیدشده در منطقه می‌توان به انواع تار، دوتار، سه‌تار، سنتور، نی، دف اشاره کرد.
سوغاتی‌های خوراکی بیرجند عبارت‌اند از: عناب، کشک و قره قوروت، زرشک. غذاهای محلی استان خراسان جنوبی و بیرجند می‌توانیم به آش شلغم، اشکنه بلغور شیر، بلغور پلو، قوروت بادمجان و کشک سالاری اشاره کرد.
بیرجند، شهر برترین‌ها، سرزمینی زیبا و مملو از جاذبه‌های گردشگری طبیعی و تاریخی است.
۱. عمارت تاریخی خواجه خضر
ساختمانی تاریخی که پیشینه آن به دوران حکومت قاجاریان بازمی‌گردد. این عمارت از معماری تک‌ایوانی و نمای آجری به‌شکل خفته راسته برخوردار بوده و به‌دلیل حضور مقابر در پیرامون آن، در بین مردم دارای اهمیت بسیاری است. این بنا امروزه به یکی از جاذبه‌های تاریخی این شهر تبدیل شده است.
آدرس: بیرجند، خیابان شهید منتظری
۲. موزه حیات وحشیکی دیگر از پربازدیدترین جاهای دیدنی بیرجند، موزه حیات وحش است که در سال ۱۳۸۷ از باغ و عمارت شوکت‌آباد به مجموعه اکبریه این شهر، منتقل شد. گردشگران می‌توانند نمونه‌های متعدد و حتی نادری از پوشش جانوری خراسان جنوبی را در این موزه مشاهده کنند.
آدرس: خیابان معلم، میدان موزه، مجموعه باغ و عمارت اکبریه
۳. مسجد چهار درخت
مسجدی متعلق به اواخر دوران سلطنت صفویان، در محله‌ای قدیمی چهار درخت شهرستان بیرجند وجود دارد که به همین نام شهرت یافته است. این مسجد، دارای تنها یک شبستان است که در سال ۱۳۴۹ بازسازی شده است.
آدرس: خیابان شهید مطهری، محله چهار درخت
۴. موزه مردم شناسیموزه مردم‌شناسی بیرجند در بر گیرنده مجموعه‌ای از آثار با قدمت بیش از یک قرن است
بخشی از زندگی مردم در قالب معیشت، مشاغل و حرفه‌های ایشان که روزگاری پررونق بوده ولی امروزه به‌طور کلی منسوخ شده است، به‌صورت مجموعه‌ای دیدنی و در موزه‌ای به نام موزه مردم‌شناسی برای نمایش عموم گردآوری شده است. وسایل حرفه‌هایی مانند آهنگری، سلمانی، نخ‌ریسی، پارچه‌‌بافی، سبدبافی، سفالگری، عطاری، کفاشی و ... تنها نمونه‌هایی از اشیایی است که در این مجموعه نگهداری می‌شود. جالب است بدانید که قدمت آن‌ها به یک قرن می‌رسد.
آدرس: خیابان معلم، میدان موزه، مجموعه باغ و عمارت اکبریه
۵. سد عمرشاه (بند عمر شاه)
سدی قدیمی، درون رشته‌کوهی به نام باقران قرار دارد که به‌دلیل ذخیره کردن آب و نیز مهار سیلاب‌ها و با استفاده از آجر و ساروج ساخته شده است. قدمت این بند به دوران حکومت قاجاریان و فرمانروایی حشمت‌الملک بازمی‌گردد و به نام بند عمرشاه شهرت یافته است.
آدرس: بیرجند، ۲ کیلومتری جنوب غربی بیرجند
۶. موزه میراث پهلوانیدر زورخانه‌ای قدیمی به نام «زورخانه لوب‌اند»، با پیشینه‌ای بالغ بر دو قرن، موزه میراث پهلوانی شهر بیرجند قرار دارد که امروزه به یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی این شهر تبدیل شده است. در این موزه، وسایلی تاریخی از ورزش باستانی و پهلوانی برای بازدید به نمایش گذاشته شده است.
آدرس: بیرجند، خیابان مطهری، مطهری ۳، زورخانه امیر عرب
۷. موزه مشارکتی مردم شناسیمجموعهای متشکل از ابزار و وسایل مخصوص معیشت، صنایع دستی، ظروف مورد نیاز زندگی، بازی‌های محلی، ابزارآلات مشاغل سنتی و پوشاک، در مکانی که به نام موزه مشارکتی مردم‌شناسی شهر بیرجند شهرت دارد، قرار دارد. این موزه در عمارت تاریخی اعتمادی‌نیا و در سال ۱۳۹۱ افتتاح شد.
آدرس: بیرجند، بافت تاریخی، خانه تاریخی اعتمادی نیا
۸. ارگ بهارستان (باغ زرشکی)
بنایی متعلق به حکومت افشاریان در شهر بیرجند قرار دارد که شاهد اتفاقات تاریخی مهمی از جمله پناهنده شدن لطفعلی‌خان زند و همراهانش در این عمارت بوده است. این اثر تاریخی یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین باغ‌های کشور است که پیش از شناسایی آن به‌عنوان میراث تاریخی کشور، مورد تفکیک قرار گرفته و امروزه تنها بخشی کوچک از این باغ باشکوه برجای مانده است.
آدرس: بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم
۹. بند دره (سد دره)سدی بازمانده از دوران دو حکومت پادشاهی ایرانی، اواخر پادشاهی زندیه و اوایل سلطنت قاجاریه که به‌دلیل گذر آب ذخیره‌شده آن از دره بالا و پایین، به نام بند دره شهرت یافته است، در شهر بیرجند قرار دارد. به یقین می‌توان این بند را از مهم‌ترین سدهای تاریخی و عظیم‌ترین سد کوهستانی این شهر معرفی کرد که به دستور امیر شوکت‌الملک در اواخر قرن ۱۳ احداث شده است.
آدرس: بیرجند، پنج کیلومتری انتهای خیابان مدرس، رشته‌کوه باقران، دریاچه و بند دره
۱۰. عمارت کلاه فرنگی (ارگ حسام الدوله)
بنایی تاریخی و بازمانده از اواخر دوران حکومت زندیه و اوایل سلطنت قاجاریان در شهر بیرجند وجود دارد که در بین مردم به ارگ کلا‌ه‌فرنگی شهرت یافته است. قصر بی‌بی عروس، ارگ سرکار و ارگ حسام‌الدوله از جمله نام‌های دیگر این عمارت است که در بین مردم شناخته می‌شود. این اثر تاریخی، متعلق به امیرعلم خزیمه بوده که توسط ایشان به فرمانداری بیرجند اهدا می‌شود.
آدرس: بیرجند، بلوار مطهری
۱۱. بازار بیرجندبازار بیرجند از جمله قسمت‌های قدیمی این شهرستان است که می‌توان کاروانسراهایی تاریخی با پیشینه‌ای بالغ بر ۳۰۰ سال را در داخل آن، مشاهده کرد. همچنین این فضای عظیم، دارای کوچه‌هایی با فضایی کم است که در برخی از قسمت‌های آن، مکان‌هایی با معماری اصیل سنتی به چشم می‌خورد. گردشگران با حضور در بازار بیرجند حال‌وهوای تاریخ را در فضایی آکنده از شور و شوق مردم امروز، تجربه خواهند کرد.
آدرس: بیرجند، خیابان جمهوری
۱۲. مدرسه شوکتیه
حسینیه شوکتیه، عمارتی است متعلق به اواسط قرن ۱۳ هجری که به دستور محمدابراهیم خان علم، مشهور به شوکت‌الملک دوم در شهر بیرجند ساخته شده است. این بنا که حدود یک دهه پس از ساخت، تغییر کاربری داده و به مدرسه‌ای به همین نام تبدیل می‌شود، سومین مدرسه‌ای است که پس از دارالفنون و رشدیه تبریز تعلیم و پرورش را به سبک جدید در دستور کار خود قرار داد.
آدرس: بیرجند، میدان شهدا، خیابان خاکی
۱۳. باغ اکبریه
باغ اکبریه، دارای پیشینه‌ای به قدمت اواخر حکومت زندیه و اوایل سلطنت قاجاریه در شهر بیرجند احداث شده است که در گذشته از آن به‌عنوان مکانی جهت سکونت، پذیرایی و امور دیوانی استفاده می‌شد. این مکان در گویش مردم محلی به کلاته سرکار امیر نامیده می‌شود.
آدرس: بیرجند، انتهای خیابان معلم، میدان موزه
۱۴. قلعه فورگ
در یکی از روستاهای شهرستان بیرجند به نام فورگ، قلعه‌ای باستانی وجود دارد که به قلعه فورگ شهرت یافته است و از جاهای دیدنی خراسان جنوبی محسوب می‌شود. جالب است بدانید که مرحله نهایی معماری صورت گرفته بر این این بنای قدیمی که پس از قلعه الموت از مهم‌ترین پایگاه‌های اسماعیلیان محسوب می‌شد، به دوران حکومت افشاریان بازمی‌گردد؛ به‌گونه‌ای که هشت برج دایره‌ای شکل و حصار کنونی قلعه، متعلق به این دوران است.
آدرس: شهرستان درمیان، روستای فورگ
۱۵. برج چشمه مولیدبرج چشمه مولید، بنایی است بازمانده از دوران حکومت صفویان که در روستایی به همین نام و در شهرستان بیرجند ساخته شده است. امروزه این اثر تاریخی، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری تاریخی این شهرستان است.
آدرس: بیرجند، روستای چشمه مولید
۱۶. باغ امیرآباد
در ۵ کیلومتری غرب شهرستان بیرجند باغی قرار دارد که به باغ و کوشک امیرآباد شهرت دارد. این مکان متعلق به امیرمعصوم‌خان شیبانی است که از پیشینه‌ای به قدمت حکومت قاجاریان برخوردار است. امروزه در این باغ می‌توان‌بخش‌های مختلفی از جمله کتابخانه، دانشگاه، موزه، سفره‌خانه و چایخانه سنتی را مشاهده کرد.
آدرس: ۵ کیلومتری غرب بیرجند
۱۷. باغ شوکت آباد
باغی متعلق به امیر اسماعیل‌خان شوکت‌الملک در ۱۰ کیلومتری بیرجند قرار دارد که امروزه بخش‌هایی از آن به‌عنوان موزه تاریخ طبیعی و حیات‌وحش و نیز رستوران سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آدرس: ۱۰ کیلومتری بیرجند، روستای شوکت‌آباد
