شهرستان خلخال با جمعیت ۸۶۷۳۱ نفر در سرشماری انجام شده در سال ۱۳۹۵ و وسعت ۳۹۷۹ کیلومتر مربع، با قدمت ۴۰۰۰ ساله در جنوب استان اردبیل واقع شده و از شمال به اردبیل، از شرق به کوه‌های تالش و استان گیلان، از جنوب به استان زنجان و از غرب به میانه ختم میشود.
این شهر در دوران قاجار وقایع زیادی را تجربه کرده است که یکی از آن‌ها قیام میرزا کوچک خان جنگلی در این شهر و تصرف بخشی از قسمت‌های آن بوده است.
در مورد وجه تسمیه خلخال هم باید گفت که این شهر به دلیل شرایط اقلیمی و خصوصیات طبیعی، در نقاط مختلف خود آب‌و‌هوای متفاوتی دارد و وضعیت هوا مدام در حال تغییر است؛ به همین دلیل در گذشته به این شهر «خال خال» می‌گفتند و نام آن با گذر زمان به خلخال تغییر پیدا کرده است.
خلخال در یک منطقه کوهستانی واقع شده و پوشش گیاهی آن در دامنه شرقی بسیار چشمگیر از دامنه غربی آن است. خلخال تابستان‌های معتدل و بسیار لذت‌بخش و زمستان‌های سردی دارد. ارتفاعات کوه‌های تالش که در فاصله بسیار کمی از این شهر واقع شده‌اند، سرد و پربرف بوده و بخشی از شهر که در کنار رودخانه قزل‌اوزن قرار گرفته است، گرم و مرطوب است. زمستان خلخال تقریبا ۵ ماه طول می‌کشد و بارش سنگین موجب مسدود شدن برخی از جاده‌های منتهی به این شهر مانند جاده اسالم- خلخال میشود
مردم خلخال که از قوم ترک هستند و اکثر اهالی روستاهای اطراف این شهر به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند. البته زبان تاتی که روزگاری در پهنه وسیعی از ایران (از خراسان گرفته تا آذربایجان) گرفته رواج داشته است.
یکی از آئین‌های شناخته‌شده این شهر، رسم تکم گردانی است که در حقیقت یک نمایش عروسکی است که دو یا سه هفته قبل از شروع سال آغاز نو اجرا میشود و عروسگردانی به تکم‌چی نمایشی با تکم (عروسک) همراه با شعر و آواز اجرا می‌کند.
از سوغات و صنایع‌دستی خلخال می‌توان به نان‌های روغنی و شیرینی‌های محلی، عسل با کیفیت (عسل خلخال یکی از مرغوب‌ترین عسل‌های کشور است و فرآورده‌های آن مانند شیرعسل، هویج عسل (که مختص شهر خلخال هستند)، جوراب‌های پشمی دستباف، شال و قالیچه و جاجیم خلخال که شهرت جهانی دارد، اشاره کرد.
غذاهای محلی خلخال آش دوغ، آش رزین، آش میوه، آش کشک، نان رزین، اریشه، باسترما پلو، خشیل و یارما پلو اشاره کرد.
جاده گردشگری اسالم به خلخال
جاده گردشگری اسالم به خلخال، مسیری پیچ در پیچ سرسبز و رویایی است که استان‌های اردبیل و گیلان را به نیز متصل می‌کند. وقتی که وارد این جاده می‌شوید، با طبیعتی منحصربه‌فرد و دست‌نخورده، جنگل‌های انبوه، زندگی روستایی، عسل‌های ناب، آبشارها و دریاچه‌های افسانه‌ای، دشت‌های وسیع و گل‌ها و گیاهان نایاب روبه‌رو خواهید شد. بهترین زمان برای سفر به خلخال فصل تابستان است تا بتوانید در اوج گرمای این فصل، یک هوای خنک را تجربه کنید و از جاهای دیدنی خلخال در طول مسیر جاده نیز لذت ببرید.
آدرس: استان‌های گیلان و اردبیل
ییلاق دشته
ییلاق دشته در جاده زیبا و بکر اسالم به خلخال جای گرفته و از محبوب‌ترین ییلاقات توریستی این منطقه به شمار می‌رود. محل جغرافیایی این ییلاق در تقسیم‌بندی استان اردبیل است؛ ولی به‌دلیل قرارگیری در دامنه شرقی کوه و سهولت دسترسی آن از شهر ماسال، آن را به استان گیلان ربط می‌دهند.
آدرس: خلخال، جاده اسالم به خلخال
دریاچه نئور
دریاچه نئور در ۴۸ کیلومتری جنوب‌شرقی اردبیل به‌سمت خلخال، مابین شهر اردبیل و خلخال و در مرز استان اردبیل و استان گیلان جای گرفته است و یکی از جاذبه‌های طبیعی و استثنایی این منطقه محسوب میشود. این دریاچه از دو دریاچه کوچک و بزرگ تشکیل میشود که در فصل بهار به یکدیگر می‌پیوندند و یک دریاچه واحد با عمق پنج متر را به وجود می‌آورند. آب دریاچه نئور برای آبیاری زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آدرس: ۴۸ کیلومتری جنوب شرقی اردبیل
آبشار نره گرآبشار نره‌گر یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی و گردشگری خلخال است که در روستای اسبو قرار دارد. برای رسیدن به این آبشار باید از داخل روستا بگذرید و سپس نزدیک به دو کیلومتر مسیر صعب‌العبور در کنید.
آدرس: ۳۰ کیلومتری شمال جنوب شرقی خلخال
روستای گردشگری کزج
معماری خانه‌های روستای کزج به ماسوله شباهت دارد
روستای گردشگری کزج از جمله جاذبه‌های گردشگری بخش خورش رستم شهر خلخال به شمار می‌رود که در ساحل شرقی و در دامنه کوه مشرف به رودخانه قزل اوزن واقع شده است. این روستا از جمله ده روستایی در کشور بوده که دارای بافت با ارزش با معماری سنتی است. معماری روستای گردشگری کزج شباهت بسیاری به روستای گردشگری ماسوله در استان گیلان دارد و گفته میشود که برخی از مردم ماسوله به‌علت شباهت‌‌های زیاد این روستا به ماسوله، از آن به‌عنوان ییلاق خود استفاده می‌کنند.
آدرس: ۱۵ کیلومتری شمال‌غربی هشجین
حمام تاریخی نصرحمام تاریخی نصر از بناهای تاریخی به‌جای مانده از دوران قاجاریه در خلخال است. این حمام در قسمت سربینه دارای نقاشی‌های بسیار زیبایی است که با چند لایه گچ و سیمان سفید طراحی شده‌اند. از دیگر تزیینات حمام تاریخی نصر می‌توان به کاربندی‌های اجرا شده در گرمخانه حمام اشاره کرد.
آدرس: خلخال، خیابان شهید رجایی
روستای گردشگری برندقروستای گردشگری برندق در میان دره‌ای سرسبز و چشم‌نواز در بخش خورش رستم شهر خلخال قرار گرفته است. طبیعت زیبای باغ‌ها، آبشاری دل‌انگیز و رودخانه‌ای که از میان روستا می‌گذرد و همین طور بناهای تاریخی که در هر گوشه آن خودنمایی می‌کنند، از جمله جذابیت‌های این روستا به شمار می‌روند.
آدرس: خلخال، بخش خورش رستم
آبشار نوده
آبشار نوده یکی از معروف‌ترین و دیدنی‌ترین آبشارهای خلخال در چهار کیلومتری روستایی به همین نام در بخش خورش رستم است. این آبشار در دامنه جنوبی کوه آق داغ واقع شده است. ارتفاع آبشار نوده نزدیک به سی متر است و از میان صخره‌ای سنگی به پایین می‌ریزد.
آدرس: هشتجین، چهار کیلومتری شرق روستای نوده
قلعه خشتی گیلوان
قلعه خشتی گیلوان در روستایی به همین نام در محوطه‌ای وسیع، بدون پوشش گیاهی در شهر خلخال قرار گرفته است. این بنای تاریخی زیبا از چندین برج که به فواصل مختلف از یکدیگر واقع شده‌اند و ارتفاع آن‌ها بر اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی کاهش یافته، قرار گرفته است. در کنار قلعه خشتی گیلوان، قبرستان تاریخی و قدیمی وجود دارد که از دوران اسلامی به یادگار مانده است.
آدرس: ۶۵ کیلومتری جنوب شهرستان خلخال و ۴۵ کیلومتری شهرستان رشت
خلخال سوییخلخال سویی، جویباری است که از آب برف‌ها و یخ‌های منطقه مرتفع دربند هواشان خلخال تشکیل میشود. این جویبار پس از در چهل کیلومتر پر آب میشود، به رودخانه خلخال چایی، سپس به رودخانه قزل اوزن و در آخر به دریای خزر می‌ریزد. مسیر جاری شدن این جویبار، به مسیری زیبا و بهشتی تبدیل شده است.
آدرس: خلخال، منطقه مرتفع دربند هواشان
گورستان تاریخی شمس آباد
گورستان تاریخی شمس‌آباد در روستایی به همین نام در شهر خلخال نزدیک به رودخانه قزل اوزن قرار گرفته است و بیش از ۱۳۰۰ سال قدمت دارد. مردم این روستا بر این باورند که اگر سر قوچی را که روی یکی از مقبره‌های این گورستان قرار دارد را در رودخانه بشویند، باران می‌بارد. در گورستان تاریخی شمس‌آباد، سه مقبره خیلی قدیمی وجود دارد که روی آن‌ها به خط کوفی عباراتی نوشته که قدمت این قبرستان را نشان می‌دهد.
آدرس: خلخال، روستای شمس آباد
غار هفت خانه
غار هفت خانه یا غار یئدی‌دام در ارتفاع ۱۶۰۰ متری از سطح دریا در بیست کیلومتری جنوب‌غرب شهر خلخال، در روستای گرمخانه، زیر کوه واقع شده است. این غار دارای دو دهانه ورودی است که دهانه اصلی آن در قسمت شرقی قرار دارد. غار هفت‌خانه از هفت تالار کوچک که به‌ترتیب پشت سر نیز قرار گرفته، تشکیل شده است که ارتفاع آن‌ها به‌طور متوسط به سه متر می‌رسد.
آدرس: خلخال، ۲۰ کیلومتری جنوب غرب شهر خلخال، جاده خلخال، هشتجین، روستای گرمخانه
تفرجگاه اندبیل
تفرجگاه اندبیل که آن را با نام چشمه میر عدیل نیز می‌شناسند، در پنج کیلومتری شرق خلخال در روستایی به همین نام در کوهپایه‌های تالش جای گرفته است. این تفرجگاه هر سال در فصول گرم سال پذیرای گردشگران و مسافران فراوانی است. تفرجگاه اندبیل به واسطه سرسبزی و زیبایی زیاد، علاقه‌مندان به طبیعت و طبیعت‌گردان‌های بسیاری را مجذوب خود می‌کند.
آدرس: سه کیلومتری خلخال
آب گرم گیویآبگرم گیوی در نزدیکی شهر زیبای خلخال واقع شده است. این آبگرم دارای خواص درمانی بسیاری برای درمان بیماری‌های پوستی و مفصلی مثل رماتیسم است. اطراف آبگرم گیوی مناظر طبیعی و باغ‌های زیبایی وجود دارد که اینجا را به محلی مناسب برای سفر و تفریح تبدیل کرده است.
آدرس: شهرستان کوثر، ۵ کیلومتری گیوی
غار جلال آبادغار جلال‌آباد در انتهای جنوب‌شرقی شهر خلخال در نزدیکی روستایی به همین نام در ارتفاع حدودا دو هزار و چهارصد متری از سطح دریا قرار گرفته است.
آدرس: ۵ کیلومتری شرق روستای ماجولان، روستای جلال آباد
منطقه گردشگری ازناو
منطقه گردشگری ازناو شامل کوه ازناو، چشمه ازناو و باغ‌های دل‌انگیز میشود. چشمه زیبای ازناو موجب پدید آمدن منطقه‌ای دست نخورده و حیرت‌انگیز در این ناحیه شده است. پنج غار طبیعی بزرگ و کوچک در سازه‌های آهکی منطقه گردشگری ازناو نیز وجود دارد که به جذابیت‌های آن افزوده است.
آدرس: خلخال پلیس، راه خلخال به پونل، کنار گذر جنب پلیس راه
پل تاریخی پردیس
پل تاریخی پردیس یکی از پل‌های باقی‌مانده متعلق به دوران حکومت صفویه روی رودخانه قزل اوزن است. در حال حاضر تنها بخش کمی از این پل سالم باقی مانده است.
آدرس: شهرستان خلخال، بخش فيروزآباد، روستای پرديسان، افشار پائينی
قله آق داغ
قله آغ داغ، با ارتفاع ۳,۳۲۲ متر، به‌عنوان دومین قله بلند استان اردبیل شناخته میشود. دامنه‌های این کوه را گل‌های زیبای خودرو، گیاهانی نظیر ریحان و آویشن‌های کوهی احاطه کرده‌اند و از قله آن چشم‌اندازهای بی‌نظیری دیده میشود. همچنین به واسطه وجود مقبره‌ای به نام امامزاده سلطان سید محمود، کوه آق داغ را، امامزاده داغی نیز می‌نامند. در مسیر این کوه نیز چشمه‌ای جاری است که آب گوارایی دارد و مردم محلی معتقد هستند که آب آن موجب هضم سریع غذا شده و برای سلامت دستگاه گوارش مفید است.
آدرس: اردبیل، هشتجین، خلخال
