روستای سریزد، چنان دیرینه است که کمتر نمونه‌ای همانند آن می‌توان سراغ گرفت. گویی در آن جا همه‌ی تاریخ به یاد‌آوردنی است. در آن میان، بیش از همه دژ کهن سریزد شگفتانگیز است. این دژ ، نخستین بانک ایرانی برای نگه داشتن اندوخته‌های روستاییان سریزد بوده است؛ از غله گرفته تا پول و طلا و چیزهای گران‌بها. برای همین است که دژرا چنان استوار ساخته بودند که دست هیچ بیگانه‌ای به آن نمی‌رسید. هنوز هم بازمانده‌ی این دژ شگفتانگیز است و یادآور باشکوه‌ترین بناهای تاریخی ایران.
ارگ دو هزار ساله سریزد یکی از مجموعه‌های تاریخی و دارای قدمتی کهن در
استان یزد به شمار می‌رود که هر سال گردشگران و مسافران بسیاری از این ارگ زیبا و امکانات آن استفاده می‌کنند. ارگ سریزد شامل دو بخش ارگ قدیم و ارگ جدید می باشد که امکانات تاریخی، تفریحی، پذیرایی و اقامتی به شکل سنتی در آن تدارک دیده شده و به همین دلیل نیز این ارگ تاریخی، مقصد بسیاری از مسافران و گردشگران داخلی و خارجی در ایام مختلف سال است. این ارگ در روستایی به همین نام بنا نهاده شده، روستای سریزد که علاوه بر آثار تاریخی متعدد از جنبه دیگری نیز شهرت دارد که به دلیل وجود فرهنگ مهر و محبت میان ساکنان آن، سریزد به روستای دوستی نیز معروف بوده و این روستا را از قابلیت‌های زیادی برای گردشگری برخوردار کرده است.
ارگ سریزد؛ یادگاری از دوران ساسانیان
قدمت تاریخی ارگ سریزد به اعتقاد برخی مورخان به قبل از تاریخ شهر یزد و به دوران ساسانیان و حتی قبل تر از آن می‌رسد و این منطقه به عنوان مبداء ورودی شهر یزد شهرت یافته و دیواره دروازه مانند شهر فرافر، ورودی بودن این منطقه برای استان یزد را مستندتر می‌کند.
ساختار قلعه
ارگ سریزد یکی از زیباترین، عظیم ترین و سالمندترین قلعه های دفاعی در کویر مرکزی ایران است که می توان آن را در نوع خود بی نظیر دانست. هسته اولیه این قلعه مربوط به دوران ساسانی است و دردوره صفویه در 3 طبقه مرمت و بازسازی شده است. فضای میان حصار و دیوار داخلی قلعه به عرض 8 متر گرداگرد آن وجود دارد که با توجه به آثار و شواهد، محل آب انبار، انبار علوفه و طویله چارپایان و آغل گوسفندان و احشام بوده است. دیوار داخلی و اصلی قلعه اماکن عمومی، خانه ها و انبارهای آذوقه را در بر گرفته است. در چهار گوشه این دیوار 4 برج ساخته شده که از برج های حصار قلعه بلندتر است.
فضاها و ورودی های قلعه
فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبارها، خانه ها و اتاق های مسکونی قلعه نشینان بوده است. درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شب هنگام به کمک طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است. با برداشتن پل متحرک از روی خندق، ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. با گذشتن از پل روی خندق و عبور از دراصلی قلعه، به محوطه هشتی دروازه وارد می شویم و در محوطه هشتی به سه درب دیگر بر خورد می کنیم که دو تا از آن ها به طرفین چپ و راست باز شده و به محوطه میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه که محل نگهداری احشام و چارپایان و انبار های علوفه بوده راه میابد. درب سوم، مقابل دروازه اصلی قرارگرفته و به محل مسکونی قلعه راه دارد. کوچه اصلی قلعه در امتداد درب اصلی و در جهت شمال به جنوب قرار گرفته و تا انتهای ضلع جنوبی قلعه امتداد دارد.در سمت راست و چپ هر طرف، شش کوچه فرعی دیگر در نظر گرفته شده که طول هر کدام حدود 50 متر است. در طرفین کوچه های فرعی ، خانه مسکونی افراد قلعه در 3 طبقه احداث شده است. در دو طبقه کوچه اصلی دو ردیف پلکان ساخته شده که ارتباط مسکونی ساکنان را با یکدیگر برقرار می سازد. علاوه بر آن در کوچه های فرعی نیز پلکان هایی برای ایجاد ارتباط بین طبقات در نظر گرفته شده است. خانه های قلعه هر کدام بیش از 2 اتاق ندارد و اکثر زیر بنای آنها بیش از 30 متر مربع نیست. اتاق ها تو در تو بوده و در جوانب آنها طاقچه ها، رف ها و در انتهای آنها محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن مواد غذایی ساخته شده است. همچنین در کف اتاق های قلعه سوراخ هایی جهت اختفای خمره ها ایجاد کرده اند.
قلعه سریزد؛ بزرگترین و کهن‌ترین صندوق امانات بانکی ایران و جهان
قلعه سریزد یکی از بزرگترین و کهن‌ترین صندوق امانات بانکی ایران و جهان است که در سه طبقه به مساحت ۷ هزار و ۷۹۰ متر و متشکل از ۴۶۸ حجره از خشت و گل بنا شده و قدمت آن به دوره حکومت ساسانیان، یعنی قرن سوم تا هفتم میلادی باز می‌گردد.
قلعه به منظور ذخیره سازی غلات و مواد غذایی بوده که در آن زمان از ارزش خاصی برخوردار بوده است. علاوه بر غلات، پول، طلا و زیورآلات روستاییان نیز در مواقع هجوم و غارت در این قلعه نگهداری می شده است. قلعه سریزد دارای سه طبقه است که از خشت و گل ساخته شده و مصالح مورد استفاده در آن آجر و گچ بوده است. تزییناتی نظیر کادربندی و شومینه سازی نیز در آن دیده می شود. در دو طرف راهروها، اتاق های متعدد حجره مانندی است که هر کدام دارای درب و کلیدی مجزا به منظور ذخیره سازی اشیا گران بهای روستاییان بوده است.
ارگ سریزد ، کاروانسرای سلجوقی یا رباط کهنه، کاروانسرای صفوی یا رباط نو، عمارت تاریخی سنمبر، دروازه شهر فرافر، چاپارخانه، پاکنه (محلی که برای رسیدن به قنات حفر شده است)، آب‌انبار، آب‌انبار پای برج، آب‌انبار چهار بادگیره، آب‌انبار محله پایین، آب‌انبار حاج ابوالقاسم، آب‌انبار حاج علی، آب‌انبار محله میان، آب‌انبار سربالا، حسینیه نخل سریزد، حمام قدیمی سریزد، مسجد ابوالقاسم سریزدی، مسجد جامع سریزد و … بخشی از فضاهای تاریخی این مجموعه بی‌نظیر به شمار می‌روند.
کاروانسرا سلجوقی (رباط کهنه )
با بررسی های به عمل آمده، احداث این رباط به دوره ی سلجوقی (1194-1037 میلادی) نسبت دارد و چون از خشت خام ساخته شده است به آن رباط خشتی می گفتند. مسافران از این محل برای استراحت استفاده می کردند.
ابعاد حیاط این کاروانسرا 25×25 است و پیرامون آن صفه هایی مستقل وجود دارد که این صفه ها به پستویی مرتبط است. در گوشه های این رباط باراندازی برای چارپایان تعبیه گردیده است. هم چنین از چاپارخانه ای که در کنار مسجد قرار دارد برای نگهداری اسب و شتر استفاده می شود. به دلیل گرم بودن منطقه در اکثر جرزها،دیوارها و سقف ها از حداکثر عرض استفاده گردیده و از نظر ارتفاع هم نسبتا رفیع به نظر می آید. حیاط داخلی رباط نیز به اندازه ی 60 سانتی متر پایین تر از صفه ها و سایر قسمت ها می باشد.
کاروانسرای صفوی (رباط نو)
از تاریخچه ی این کاروانسرا اطلاعات دقیقی به دست نیامده ، لیکن با توجه به سبک ساختمانی و نوع مصالح به کار رفته می توان احداث بنا را مربوط به دوره ی صفویه (1501-1736 میلادی) دانست. این رباط در قسمت ورودی دارای حیاطی نسبتا کوچک است و در ضلع جنوبی حیاط آن اصطبلی سرپوشیده و بزرگ قرار دارد. این رباط در قیاس با کاروانسراهای مشابه در سطح استان که صفه ها و اصطبل هایی در چهار طرف بنا دارند اندکی متفاوت بوده و در ضلع ورودی بنا در نمای بیرونی نیز هفت صفه دیده می شود.
