شهرستان ایذه یکی از شهرستان‌های استان خوزستان واقع در جنوب ایران است. شهرستان ایذه در سال ۱۳۱۹ تأسیس شده‌است. مرکز این شهرستان، شهر ایذه است.
شهرهای ایذه دو بخش است که شامل ایذه و دهدز میباشد.ایذه یک شهر تاریخی است و آثاری از زمان‌های بسیار قدیم در آن به جا مانده است. این شهر در روزگار عیلامیان اهمیت و عظمت بسیار داشته و مرکز آن آنزان یا آشتیان بوده و در عهد ساسانیان نیز نام و اعتبار داشته است. در کتابهای تاریخی و جغرافی دوران بعد از اسلام نیز نام این شهر ذکر شده است. مقدسی و ابن‌خرداد و یاقوت حموی از ایذه نام برده‌اند. آتشکده‌ای هم در آن شهر بود که تا زمان هارون‌الرشید فروزان بوده است.
«استرنج» می‌نویسد: ایزج به پل سنگی بزرگی که در آن شهر روی کارون بسته بودند معروف بود. پل مزبور را یاقوت از عجایب جهان شمرده است. این پل که خرابه‌های آن هنوز دیده می‌شود، بنام مادر اردشیر بابکان (خزهزاد) نامیده می‌شود. کلمه ایذه در زمان اتابکان لر کمتر بکار رفت و به جای آن مالمیر (مال امیر) نامیده شد. کلمه ایذه در قرن‌های گذشته به کلی متروک شده بود تا در دوره پهلوی مجددا مورد استفاده قرار گرفت.
و دهستان‌های آن شامل:دهستان دهدز
دهستان پیان
دهستان حومه شرقی
دهستان حومه غربی
دهستان دنباله‌رود جنوبی
دهستان دنباله‌رود شمالی
دهستان سوسن شرقی
دهستان سوسن غربی
دهستان مرغا
دهستان هلایجان میباشد.همچنین یکی از مراکز دیدنی این شهر نقوش کول فره است. کتیبه کول فره در انتهای دشت ایذه قرار دارد. در این اثر نقوش بدیع و حیرت‌انگیزی از صورتهای شاه، فرمانروا، زن، مرد، اسرا و جانورانی چون گاو، گاومیش و گوسفند حجاری شده‌اند. نقوش این کتیبه در حال نیایش و احترام و حمل هدایا و تقدیس رب‌النوع یا امیر دیده می‌شوند. این اثر به دوران حکومت عیلام (قبل از میلاد) مربوط است و از آثار بسیار مهم باستانی استان خوزستان به شمار می‌رود.
مراکز دیدنی
-نقوش کول فره
-مجسمه سوسن
-قلعه تل
-قلعه دیزه وراز
-قلعه ارک
-روستای شمی
-نقش حونک اژدل
-برد نبشته ایذه
-نقوش کول فره
-نقوش کوباد ایذه
-کتیبه هانی
-کوه تاراز
-کوه تلکه
-کوه تورک
-کوه دوتو
-کوه کله
-تالاب میانگران
-کوه مونگشت
-اشکفت سلمان(غار سلمان)
-گورستان شمی
کشاورزی و دام داری
شغل اصلی مردمان شهرستان ایذه کشاورزی و دامداری می باشد. آب مورد نیاز برای کشاورزی از چاه های نیمه عمیق تامین می شود. از مهم ترین فرآورده های کشاورزی این شهرستان می توان گندم، جو، تره بار و برنج را نام برد. انواع فرآورده های دامی و لبنی از جمله تولیدات بخش دامداری شهرستان بوده و دام و فرآورده های دامی از محصولات صادراتی این منطقه محسوب می شوند.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
این شهر در زمان عیلامیان«اسپیر»، درزمان‌هخامنشیان«انزان»و در زمان استیلای عرب«ایزج» یا «ایرج» نامیده می شد. سکه های متعددی از طلا، نقره و مس به دست آمده اند که بر آن ها با خط کوفی کلمه «ایزج» یا «ایرج» حک شده است. ایذه یک شهر تاریخی می باشد که آثاری از زمان های بسیار قدیم در آن به جا مانده است. این شهر در روزگار عیلامیان اهمیت و عظمت بسیار داشته، مرکز آن «انزان» یا «انشان» بود و در عهد ساسانی نیز نام و اعتبار داشته است. در کتابهای تاریخی و جغرافیایی دوران بعد از اسلام نیز نام این شهر ذکر شده است. آتشکده ای هم در آن شهر بود که تا زمان هارون الرشید فروزان بوده است. مورخین می نویسند: ایزج به پل سنگی بزرگی که در آن شهر، روی کارون بسته بودند معروف بود. پل مزبور را یاقوت از عجایب جهان شمرده است. این پل که خرابه های آن هنوز دیده می شود به نام مادر اردشیر بابکان «خزهزاد» بود. کلمه ایذه درزمان اتابکان لر کم تر به کار می رفت و به جای آن مالمیر(مال امیر) نامیده شد. کلمه ایذه در قرن های گذشته به کلی متروک شده بود تا در دوره پهلوی مجددا مورد استفاده قرار گرفت.
سد کارون
سد کارون ۳ یکی از بزرگترین سدهای ایران است، که بر روی رودخانه کارون در شهرستان ایذه شهر دهدز در جنوب غربی ایران احداث شده‌است. نیروگاه این سد در حال حاضر با تولید سالیانه ۴۱۷۲ میلیون کیلووات ساعت انرژی یکی از بزرگترین نیروگاه‌های برق‌آبی کشور است.هدف از احداث سد و نیروگاه کارون ۳، تأمین بخشی از برق مورد نیاز کشور ایران و نیز کنترل سیلاب‌های مخرب است.
آبشار شيوند
ايذه آبشاری زیبا در استان خوزستان، ۳۰ کیلومتری ایذه در روستای شیوند واقع شده است. ارتفاع این آبشار ۹۰ متراست و در دامنه های شرقی کوه منگشت قرار دارد. روستای شیوند به دلیل همجواری با دریاچه سد و رودخانه کارون از یکسو و رشته کوههای زاگرس با جنگل های بلوط، رودخانه ها، آبراهها، آبشارها، صخرهها و نیز برخورداری از طبیعت مطلوب از سوی دیگر از جذابیت های بی نظیری برای گردشگری برخوردار است. منطقه شیوند بخشی از مناطق حفاظت شده شالو و منگشت است.روستای شیوند از سه روستای بزرگ شیوند، روستای نوشیوند و پشت آسیاب تشکیل شده و از توابع دهستان دنباله رود شمالی، بخش دهدز شهرستان ایذه محسوب می شود. این روستا در دل منطقه حفاظت شده منگشت و شالو واقع شده که رودخانه کارون از شـــرق آن می گذرد. آبشار بلند و مرتفع روستای شیوند نیز از دل کوه فاصله ای حدود چهار کیلومتر را طی می کند و به دریاچه می ریزد.
«تنگ کرد» یا «تنگ آبی»، تنگه ای طولانی است که با شیبی تند دامنه جنوب غربی کوهستان منگشت را شکافته است. از قلعه تل، شهری بین ایذه و باغملک در خوزستان، به روستای «تکیه» که برسیم ۴ کیلومتر جاده ای خاکی را باید طی کرد تا به زیارتگاه دو امامزاده با نام های امامزاده کلبور سوار و امامزاده سید احمد رسید، پس از آن است که ماجرا آغاز می شود. ۲ تا ۳ ساعت پیاده روی و دره نوردی شما را به منطقه ای زیبا در دل رشته کوه زاگرس می رساند که شرح زیبایی آن را تنها با دیدن آن و شاید با تصاویر زیر بتوان توصیف کرد.
تاراز؛ بهشت پنهان و برفی خوزستان
از آنجا که همگی ما خوزستان را با آب و هوای گرم آن می شناسیم شاید از خواندن عنوان بالا تعجب کرده باشید و باورتان نشود که دارای مناطق برفگیری هم باشد.کوه تاراز در در شهرستان مسجد سلیمان بخش اندیکا دهستان سوسن و در ۶۷ کیلومتری شمال غربی ایذه و ۱۰۰ کیلومتری مسجد سلیمان واقع شده و حدود ۲۷۴۳ متر ارتفاع دارد .کوه نیمه جنگلی تاراز هرساله از آبان سفید پوش می‌شود و تا اواخر فروردین رخت سفید بر تن دارد.از فراز قلهٔ آن می‌توان مناظری از جمله قلهٔ کینو، دشت شیمبار، قلهٔ دلا، رودخانهٔ بازُفت را دید.آب چلو از این کوهستان سرچشمه می‌گیرد کوه تاراز از شمال غربی به کوه للر و از جنوب به کوه تخت سرشط متصل است و دامنه‌های شرقی آن به آب بازفت منتهی می‌شود.
قلعه‌سرد
اقامتگاه بومگردی قلعه‌سرد در شمال شرقی خوزستان و فاصله ی چهل کیلومتری شهر ایذه بر بلندای رشته کوه های سرفراز زاگرس و در بهترین نقطه ی آب و هوایی خوزستان در روستایی به همین نام واقع است.ارتفاع روستای قلعه سرد از سطح دریا بین ۱۸۰۰ تا ۲۱۰۰ متر بسته به نقاط مختلف آن متغیر است؛ این ارتفاع و اختلاف آن با نقاط کم ارتفاع استان خوزستان بسیار چشمگیر بوده و نظر هر مسافری و گردشگری را به خود جلب می کندند.
اقامتگاه بوم گردی الیما ایذه
یکی از زیباترین و منحصر به فردترین مناطق طبیعی ایران منطقه ایذه است. در طبیعت این منطقه جنگل های بلوط بر دامنه های سنگی و سر سخت کوه های زاگرس گسترده شده است. در میان هر دره ای چشمه یا رودی از سرچشمه های رودخانه کارون جاری است. قرار گیری دریاچه های سد کارون ۳ و ۴ در این منطقه زیبایی اینجا را دو چندان می نماید. در طبیعت این منطقه دشت های مخملی، دریاچه هایی وسیع، چشمه های زلال، رودخانه های خروشان و آسمان آبی دست در دست هم داده اند تا هر بیننده ای را به حیرت وادار نمایند.
اقامتگاه الیما در دل این طبیعت بکر قرار گرفته شده تا با مهیا کردن تمامی امکانات رفاهی و تفریحی امکان سفر و اقامت در این منطقه را برای تمام کسانی که به طبیعت عشق می ورزند فراهم نماید. اقامتگاه بومگردی الیما خانه ای روستایی، واقع در روستای تکاب همجوار تالاب بندون و محوطه باستانی شهسوار در فاصله هفت کیلومتری شهر باستانی ایذه قرار گرفته است. اقامتگاه الیما دارای معماری چشم نواز و زیبا با ظرفیت ۳۵ نفر می باشد. به جهت حفظ معماری سنتی رعایت اصول اقامتگاه بومگردی، اتاق ها فاقد سرویس بهداشتی و حمام می باشند که البته ۴ سرویس بهداشتی شامل توالت ایرانی و فرنگی و چهارحمام به طورجداگانه برای خانم ها و آقایان تعبیه شده است.
یکی از راههای رسیدن به این مکان نسبتا بکر از طریق ایستگاه قایقرانی
امامزاده سلطان ابراهیم است. از سمت ایذه با گذشت از پیان و منطقه گردشگری و کوهستانی گلزار، در ادامه به ایستگاه قایقرانی می رسید. مسیر گلزار جاده ای آسفالته باریک و دو طرفه که اکثرا زائران سلطان ابراهیم در آن تردد دارند. از مناطق مرتفع گلزار کم کم دریاچه سد شهید عباسپور قابل مشاهده است.
برای انتقال زائران سلطان ابراهیم قایق های زیادی در انتهای جاده که جایی است شبیه ایستگاه قایق ها وجود دارند که مالکان آنها اکثرا سادات منطقه هستند.
در کنار قایق های خطی امام زاده سلطان ابراهیم یک سری قایق هم گردشگران و طبیعت گردان را به سایر نقاط قابل دسترس از طریق دریاچه از جمله منطقه سید احمد می رسانند. سید احمد امام زاده ای بوده است در یک روستا در میان انبوه روستاهایی که به ناچار بعد از آبگیری اولین سد رود کارون در سال ۱۳۵۶ به زیر آب دریاچه سد رفته اند و اکنون هیچ اثری از آن نیست، درست مانند روستاهایی که زیر آب هستند. در سایر مناطق نزدیک ، مثلا سوسن، مردم سید احمد را امام زاده ای زیر آب رفته می دانند و منظور گردشگران را از منطقه ی زیبای آن حوالی نمی دانند، این موضوع باعث سر در گمی ما شده بود.
از ایستگاه قایق ها تا ساحل سید احمد حدود ۲۲ کیلومتر قایق سواری با مناظری زیبا انتظار شما را می کشد. قایق ها مجاز به حمل شش نفر هستند ولی همیشه موارد استثنا وجود دارد و متأسفانه به جلیقه نجات هم مجهز نیستند.
اشکفت سلمان
بزرگترین خط نوشته میخی ایلام نو نیایشگاه تاریشا یا اشکفت سلمان، بزرگترین خط نوشته میخی ایلام نو را در خود جا داده است. در اشکفت سلمان چهار نقش برجسته وجود دارد که دو تای آن داخل غار و دو تای دیگر در خارج از غار دیده می شود. بزرگ ترین نوشته خط میخی از دوره ایلامی در این غار موجود است که از زمان شاهک عیلامی، شاه بومی آیا پیریا آیاتم، به جای مانده و همچنین برای نخستین بار حضور مصور زن، دوشادوش مرد در نقش برجسته های این غار دیده شده است. در نقوش، «هوهین»، همسر و خواهر شاهک، در یک مراسم آیینی شرکت کرده و کاهن بزرگ در جلوی آنها به چشم می خورد. این نشانه ها مشخص می کند اشکفت سلمان نیایشگاه «تاریشا» بوده و غار دیگری در کنار این اشکفت در دوره ایلخانی به مکانی مقدس تبدیل شده و رو به روی آن ساخت و سازه های مذهبی شکل گرفته است.
نیایشگاه تاریشا یا اشکفت در جنوب ایذه بزرگترین خط نوشته میخی “عیلام نو” را در خود جا داده و درب‍رگ‍ی‍رن‍ده چ‍‍ه‍‍ارن‍ق‍ش‌ب‍رج‍س‍ت‍ه عیلامی است که نیایش”هانی” پ‍‍ادش‍‍اه محلی آی‍‍اپ‍ی‍ر ب‍ه‌‌ه‍م‍ر‌اه وزی‍ر و خ‍‍ان‍و‌اده‌‌اش را ب‍ه‌ن‍م‍‍ای‍ش گ‍ذ‌اش‍ت‍ه است.
باجولباجول منطقه خوش آب و هوایی است در جنوب شهر ایذه واقع در استان چهارفصل خوزستان که در ادوار گذشته به دلیل ساخته شدن بند در مسیر رودخانه، بخش‌هایی از آن منطقه به زیر آب رفته است، منطقه باجول یکی از مناطق گردشگری ایذه ست که پس از آبگیری دریاچه سد کارون ۳ و مشرف شدن به دامنه کوه منگشت و دریاچه سد، این منطقه به یک قطب گردشگری تبدیل شده است. یکی از آثار نجات یافته تاریخی آن منطقه، نقش برجسته باجول میباشد که از دوران شاهان محلی الیمایی در دوره امپراتوری اشکانی بر جای مانده است.
سنگ نگاره کول فرح
سنگ نگاره کول فرح یکی از آثار تاریخی استان خوزستان است که در منطقه‌ای به نام تنگ* کول فرح در ۷ کیلومتری شمال شرقی ایذه قرار دارد.سنگ نگاره کول فرح شامل ۶ نقش برجسته است که به دوران عیلامیان (ایلام کهن) تعلق دارد و با توجه به تصاویری که در این سنگ‌نگاره نقش بسته و بقایایی همچون گورها، کانال آب، ساختمان‌ها و مناطق دیده‌بانی که از محل زندگی مردمان آن روزگار در میان کوه‌ها باقی مانده، می‌توان گفت که این محل پرستشگاه نارسینا (یکی از خدایان ایلامی) بوده است.
دشت سوسندشت سوسن یکی از جاذبه‌های طبیعی استان خوزستان است که در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان ایذه قرار دارد.دشت سوسن یکی از گذرگاه‌های رودخانه خروشان کارون است و توسط این رود به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شود. در واقع عبور رود کارون از میان دشت سوسن، موجب پیدایش اراضی حاصلخیز در این ناحیه شده است. این دشت از ماه بهمن تا خرداد، طبیعت بسیار زیبایی می‌یابد به طوری که در این ایام افراد بسیاری به این منطقه مراجعه می‌نمایند تا از زیبایی چشم‌نواز آن بهره ببرند.
دشت سوسن علاوه بر طبیعت بسیار زیبا، دارای غنای بسیار بالای آثار تاریخی همچون تپه‌های باستانی، پل و بَرد گوری‌ها (سنگ مزار به شکل شیرهای سنگی که به عنوان نمادی از شجاعت و دلیری شخص متوفی بر روی مزارها نصب می‌شده است) میباشد. وجود دو عامل زمین‌های حاصلخیز و راههای ارتباطی با دیگر نقاط در گذشته، عامل مهمی در پیدایش آثار و اماکن متعدد در این ناحیه بوده است که اکنون در جای جای بخش سوسن* دیده می‌شود. یکی از این راه‌ها که اصفهان و فلات مرکزی ایران را به شوش و بین‌النهرین متصل می‌کرده، راه دز- پارت است که در هر ۵ فرسنگ آن، قلعه‌هایی ساخته شده که به نظر می‌رسد برای رفاه کاروانیان در طول مسیر ساخته شده و هنوز آثار آنها موجود است. این راه از اصفهان به دهدز و با گذر از پل شالو، به دو شاخه شده که یکی به ایذه منتهی می‌شود و دیگری در امتداد رود کارون ادامه یافته است. در این منطقه هنری لایارد، در دو طرف رود نشانه‌هایی از یک جاده سنگفرش قدیمی دیده و می‌گوید: «بدون شک به همان جاده‌ای که در دره شوش دیده بود، ارتباط پیدا می‌کرده است. این جاده معروف به اتابکی بوده ولی بایستی خیلی پیش از اتابکان احداث شده باشد. احتمالاً ویرانه‌های این جاده، بقایا و آثار یک شاهراه بزرگ قدیمی است که از زمان داریوش احداث شده و دره شوش را به پرسپولیس مربوط می‌ساخته است».
غار اشکفت سلیمانغار یا اشکفت سلیمان در فاصلة ۳ کیلومتری جنوب غربی شهر ایذة کنونی، در انتهای دره‌ای واقع شده است. اشکفت سلیمان محوطه‌ای وسیع است که در درون صخرة طبیعی کوه به صورت سرپناهی با آثار آبرفتی و یک چشمه آب شیرین گوارا (که از درون غاری کوچک و باریک بیرون می‌آید) پدید آمده است. روبروی مجموعة اشکفت سلیمان و در منتهی‌الیه کوهی، دو نقش نیم رخ برجسته که در درون دو چهارگوش مقعر حجاری شده‌اند، وجود دارد.
نقش اول مرکب از تصویر سه شخص است که پشت سر هم در یک ردیف ایستاده‌اند. آتشدانی فروزان در جلوی آن‌هاست که بلندی آن تا زانوان آنها می‌رسد. در لوحة دوم که با فاصلة چند متر از لوحة اول و بر سطح سنگی دیگر حجاری شده، دو نقش وجود دارد که یکی از آنها نقش مردی و دیگری نقش زنی است. اما در شرق این دو لوحه، اشکفت بزرگ یعنی سایه‌بان خمیدة کوه وجود دارد که در زر آن بر روی بدنة کوه یک کتیبة مستطیل شکل میخی و چند نقش حجاری شده و در زیر این کتیبه که در نقطة مرتفعی قرار دارد، محل جلوس یا تختگاه و یا انجام مراسمی آئینی دیده می‌شود.
آبشار توف اسپیدآبشار توف اسپید در موقعیت جغرافیایی N313409 E500656 در استان خوزستان واقع است. این منطقه شامل دو آبشار بزرگ است که به آبشارهای اول و دوم توف اسپید شهرت دارند. این آبشارها در منطقه حفاظت شالو و مونگشت در استان خوزستان قرار دارند و از ارتفاعات این منطقه سرچشمه میگیرند. آبشارهای تف اسپید یا توف سفید در ۳۴ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایذه در میان صخره هایی عظیم قرار گرفته اند. در فصل زمستان و سردشده هوا این آبشارهای یخ زده و مناظر زیبایی ایجاد می کنند. این آبشارها از طریق شهرستان ایذه، مسیر صعود به قله مونگشت از دره شناز و گردوسون قابل دسترسی هستند.
شالو و منگشت
منطقه حفاظت شده شالو و منگشت با مساحت ۱۲۹۹۱ هکتار واقع در استان خوزستان، شهرستان ایذه در سال ۱۳۷۸ حفاظت شده اعلام شد. قسمت عمده منطقه کوهستانی برف‌گیر و ارتفاع آن بین ۷۸۰ تا ۳۲۰۰ متر از سطح دریاست. متوسط دما و بارندگی سالیانه ۲۲ درجه سانتیگراد و ۵۵۰ میلیمتر موجب تشکیل اقلیم نیمه‌مرطوب معتدل در ناحیه شده‌اند. رودخانه پرآب کارون در شرق منطقه جریان دارد. منطقه با پوشش جنگلی بسیار خوب و زیبا از غنای زیستی جانوری و گیاهی خوبی برخوردار است. بلوط ایرانی گونه درختی شاخص و غالب منطقه به شمار می‌رود. علاوه بر آن گونه‌های بنه، کلخنگ، انجیر و کیکم در منطقه می‌رویند.گونه‌های مهم جانوری منطقه عبارتند از: پلنگ، خرس قهوه‌ای، سنجاب ایرانی، کبک، تیهو، کمرکلی، سنگ‌چشم و دارکوب.
