مهروماه

در گذشته ای دور سبك و سیاق زندگی و شهرنشینی متفاوت بود به طوری كه برخی در ایران باستان با ایجاد شهرهای زیرزمینی دستكند (با دست كنده شده) با رمز و رازهایی گوناگون زندگی می كردند.
سری كه به تاریخ بزنیم می بینیم بشر همواره برای آسایش خود، به دنبال خلاقیت در ایجاد رفاه و امنیت بوده است؛ زندگی شهرنشینی نیز یكی از مهمترین خلاقیت های بشر برای آغاز راه جدید در تكامل انسان بود به طوری كه در سراسر دنیا معماری متفاوتی از شهرسازی دیده می شود.
اما زندگی در دل زمین معماری متفاوتی بود كه برخی با ابداع آن اهدافی داشتند. شهرهای زیرزمینی، نمونه ای بی نظیر از پدافند غیرعامل هستند و استتار در برابر دشمنان خارجی، مهم ترین هدف سازندگان این شهرهای عجیب و دیدنی است.
بیشتر این شهرها به منظور حفاظت ساكنان شهر در جنگها و غارهای محلی مورد استفاده قرار می گرفتند.

پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین

همدان به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین جاذبه های گردشگری فراوانی دارد و حرف از همدان و جاذبه های گردشگری اش كه می شود همه به یاد گنجنامه، غارعلیصدر و یا آرامگاه بوعلی می افتند.
هرچند غار علیصدر آنقدر شگفت انگیز است كه برای انتخاب همدان به عنوان مقصد گردشگری كافیست؛ اما جاذبه های تاریخی همدان از دیرباز زبانزد خاص و عام بوده است.

جاذبه های طبیعی همدان

جاذبه های طبیعی همدان از سویی و همچنین وجود آرامگاه مشاهیر سرشناسی همچون حكیم هزاره ها بوعلی سینا، همواره همدان را جز شهرهای مقصد گردشگری قرار داده است؛ اما عده زیادی از گردشگران از وجود شهرهای زیر زمینی در استان بی خبرند در حالی كه اینجا در هگمتانه پایتخت مادها، سه شهر زیر زمینی و دستكند وجود دارد.

سامن عبادتگاهی در دل زمین

شهر زیرزمینی سامن در جنوب استان و در شهر سامن شهرستان ملایر واقع شده‌است. و در سال 1384 به طور اتفاقی در جریان برخی حفاری ها كشف شد.
باستان شناسان هسته اولیه شهر را متعلق به قبل از دوره اشكانیان می دانند كه در طول تاریخ به وسعت آن افزوده شده است.
این شهر به صورت دستكند بر بستری از سنگ گرانیت قرار دارد و وسعت آن بیش از سه هكتار برآورده شده كه در حال حاضر حدود 25 اتاق این شهر در زیر منطقه ای به نام سرقلا كشف شده است.
به گفته باستان شناسان احتمال می رود گذشتگان از این مكان به عنوان عبادتگاه استفاده می كردند؛ امكان بازید از این اثر ثبت شده ملی، به علت عوامل باستان شناسی و عمرانی امكان پذیر نیست.

ارزانفود دالانهایی به اعماق تاریخ
ارزانفود شهر زیرزمینی با قدمتی 3 هزار ساله یكی دیگر از دستكندهای تاریخی همدان است كه در منطقه شرقی كوهستان الوند واقع شده است.
محوطه تاریخی و زیررزمینی ارزانفود یكی از مجموعه معماری های دستكند استان است كه در سال 1389 به صورت اتفاقی در اثر فعالیت های عمرانی معدن كاران منطقه كشف شد.

این شهر زیرزمینی یكی از عجیب ترین سازه های دستكند در ایران است كه به دلیل حفر اتاق های متصل به یكدیگر در طبقات مختلف و در دل تپه ای از سنگ سلیس و همچنین تعبیه كانال های آبرسان و حوضچه های ذخیره آب از دیگر مجموعه های دستكند ایران متمایز است.
اتاق های شهر زیرزمینی ارزانفود توسط ساختارهای لانه مورچه ای به یكدیگر متصل هستند و این شهر پنج الی 6 متر زیر زمین است و به احتمال زیاد در دوره اشكانی ایجاد شده ولی شاید در دوره های بعد به خصوص دوره اسلامی به عنوان پناهگاه استفاده می شد؛ با این حال كاربری اولیه آن هنوز مشخص نیست.
كاوش ها در این دستكند هنوز ادامه دارد و برای ثبت جهانی به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل (یونسكو) معرفی شده است. هنوز مجوز بلیت فروشی برای این مكان صادر نشده است و علاقمندان باید منتظر بمانند تا پس از صدور مجوز، بتوانند از دالان های پر پیچ و خم و رمز آلود این اثر بازدید كنند.

قلعه جوق قلعه ای استوار
اما 70 كیلومتر آنطرف تر از ارزانفود دستكند دیگری به نام قلعه جوق كشف شده است؛ دستكندی كه زمان دقیق حفر و ایجاد آن مشخص نیست اما تاریخ ایجاد آن به قبل از میلاد و به دوره مادها برمی گردد.
این دستكند در دیواره سنگی، رو به دره فردجام قلعه جوق قرار دارد و دهانه ورودی آن در حدود 20 متر از سطح زمین ارتفاع دارد.
در قله كوه مقابل به این دستكند برجی وجود دارد كه برای دیدبانی از آن استفاده می شده است. مهندسی قلعه جوق بسیار عجیب و پیشرفته است، به طوری كه فضا و حجم اتاق ها با هم به طور كامل قرینه است و این هنر حجاران ایرانی دوره مادها را نشان می دهد.
این آثار نشان می دهد كه گذشتگان ما سبكی از زندگی در زیر زمین را تجربه كرده اند. وجود این سه اثر در اطراف همدان و یا چند اثر دیگر كه هنوز كشف نشده است نشان می دهد كه در این منطقه ایجاد شهرهای زیر زمینی رواج داشته است.

همدان میزبان همایش بین المللی معماری دستكند
حالا وجود این آثار باعث شد تا سومین همایش بین المللی معماری دستكند در همدان برگزار شود.
دبیر علمی همایش بین المللی معماری دستكند گفت: سومین همایش بین‌المللی معماری دستكند با عنوان «میراث معماری دستكند برای نسل‌ها» در هماهنگی با شعار سال ایكوموس (شورای بین المللی ابنیه و محوطه ها) جهانی در همدان در حال برگزاری است.
رئیس پژوهشكده ابنیه و بافت های فرهنگی و تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور عنوان كرد: در یک كنفرانس بین المللی که برگزار شد ،برترین متخصصان معماری دستكند از كشور های ایران، ایتالیا، فرانسه، الجزایر و افغانستان شركت می كنند.
وی با اشاره به اینكه بیش از 110 مقاله به دبیرخانه این همایش ارسال شد افزود: از این تعداد 80 مقاله از 75 پژوهشگر پذیرفته شده است كه در نهایت 60 مقاله به مرحله نهایی همایش راه یافت.

شناسایی 200 دستكند در كشور
وی با بیان اینكه همدان به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران دارای دستكندهای متنوع و متعددی است، اظهار داشت: این ویژگی در كنار امكانات و آمادگی این استان باعث شد تا همدان به عنوان میزبان سومین دوره این همایش انتخاب شود.
دبیر علمی همایش بین المللی معماری دستكند تاكید كرد: بیش از 200 مكان دستكند در كشور شناسایی شده است اما تعداد آنها خیلی بیشتر از اینها است كه برخی از آنها به دست فراموشی سپرده شده اند و یكی از اهداف این همایش ترمیم نگهداری و حفظ آثار دستكند است.
اشرفی افزود: ایران به لحاظ وسعت جغرافیایی و تاریخ و فرهنگ، از لحاظ تنوع و تعداد آثار دستكند بسیار غنی است و حرف های زیادی در این بخش برای گفتن دارد.
وی با اشاره به اینكه روستای دستكند میمند كرمان در سال 1394 ثبت جهانی شد، اظهار داشت: با برنامه های حفاظتی و نگهداری كوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تلاش داریم تا دستكند هایی همچون ارزانفود و ثامن همدان را در فهرست میراث جهانی ثبت كنیم.
رئیس پژوهشكده ابنیه و بافت های فرهنگی و تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور گفت: معماری دستكند از جمله گونه های معماری است كه به عنوان هنر خلاقانه بشر در به آشتی با طبیعت در دو دهه اخیر توجه مجامع حرفه ای و علمی جهانی را به خود جلب كرده است.
وی با اشاره به اینكه برخی از دستكند های كشور به صورت پایگاه میراث ملی ثبت شده است، عنوان كرد: در ادامه برگزاری این همایش، تبادل نظرات علمی و كارشناسی، برای تهیه دستورالعمل و ضوابط معرفی، مستندسازی، استحكام بخشی و حفاظت از دستكندهای كشور اقدام می شود.
افشار تاكید كرد: برگزاری موفق همایش‌های پیشین، استقبال بی نظیر پژوهشگران و متخصصان حوزه‌های مرتبط منجر به برقراری ارتباط علمی بین پژوهشگران این حوزه و انتشار كتاب های چكیده و مجموعه مقالات این همایش‌ها شده است.

وی با اشاره به اینكه نخستین دوره این همایش سال 1391 در كرمان و دومین دوره آن سال 1394 در تهران برگزار شد، افزود: توجه مجامع علمی و حرفه ای جهانی به موضوع معماری دستكند باعث شده تا این همایش هر سه سال یكبار با هدف شناخت و توسعه هنر خلاقانه بشر در به آشتی رسیدن با طبیعت به صورت بین‌المللی برگزار شود.
رئیس پژوهشگاه میراث ‌فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری نیز اظهار داشت: گذشتگان برای آینده نگری، حفظ امنیت، جلوگیری از خطرات احتمالی و بی قراری های خود، شهرهای زیرزمینی دستكند را ساختند.
سیدمحمد بهشتی شیرازی افزود: معماری دستكند بیشتر در مخروط افكن ها احداث شده است تا از خطراتی همچون جنگ و حوادث طبیعی كه جان انسان را به خطر می اندازد، جلوگیری كنند.
وی با بیان اینكه معماری ساخت این دستكندها به گونه ای است كه در برابر بسیاری از حوادث استحكام دارد، اظهار داشت: تپه نوشیجان كه قدمت آن به دوره مادها برمی گردد یكی از آثار باستانی ارزشمند همدان در این حوزه است.

در تاریخ ایران سازه های چادری بسیار زیادی برای اسكان موقت وجود داشته است كه امیدواریم در همایشی به این سازه ها نیز پرداخته شود.
حال كه همدان به عنوان پایتخت گردشگری كشور های آسیایی در سال 2018 میلادی انتخاب شده است و همچنین چهلمین نشست اعضای سازمان جهانی گردشگری در آبان ماه به میزبانی این شهر برگزار می شود، انتظار می رود وجود این همه جاذبه گردشگری، گردشگران زیادی را در چند سال آینده به پایتخت تاریخ و تمدن ایران جذب كند.
همدان با داشتن بیش از یكهزار و 800 جاذبه گردشگری جز پنج شهر گردشگرپذیر كشور است.