محمدحسن گنجی زادهٔ ۲۱ خرداد ۱۲۹۱ در بیرجند استاد سرشناس جغرافیا در دانشگاه تهران بود. از او به‌عنوان بنیان‌گذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی در ایران نام برده می‌شود.
گنجی، آموزش دبستان و دبیرستان را در شهر خود، و آموزش عالی را در تهران (دارالمعلمین عالی، ۱۳۰۹–۱۳۱۲)، انگلستان (۱۳۱۲–۱۳۱۷) و ایالات متحدهٔ آمریکا (۱۳۲۳–۱۳۳۱) در رشتهٔ جغرافیا با تأکید بر اقلیم‌شناسی انجام داد. وی پایان‌نامهٔ خود را دربارهٔ آب و هوای ایران تألیف نمود.
او از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۴ در خدمت دانشگاه تهران به تدریس اشتغال داشته و نخستین کسی بوده‌است که جغرافیای نوین را وارد برنامه‌های دانشگاهی کرده‌است. وی مراحل دانشگاهی را از دبیری تا معاونت دانشگاه طی کرده و در سال ۱۳۵۴ با اخذ درجهٔ استادی ممتاز بازنشسته شده‌است.
وی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۷ مدیریت ادارهٔ کل هواشناسی را عهده‌دار بوده و در واقع بینان‌گذار سازمان هواشناسی ایران بوده‌است.
در همین سال‌ها، او ۴ سال ریاست منطقهٔ آسیا را در سازمان هواشناسی عهده‌دار بوده و از همان سال تا پایان عمر، رابطهٔ خود را با آن سازمان حفظ کرد. وی چندین کتاب - از جمله اطلس اقلیمیِ ایران - و بیشتر از صد مقاله به زبان‌های فارسی و انگلیسی منتشر ساخته و به همین مناسبت برندهٔ جایزهٔ ۲۰۰۱ سازمان هواشناسی جهانی شده‌است.
او مؤسس و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بود.
در تاریخ سوم آذرماه ۱۳۹۰، منزل مسکونی محمدحسن گنجی توسط معاونت اجتماعی - فرهنگی شهرداری منطقهٔ ۷ تهران خریداری شد.
زندگی‌نامه
محمدحسن گنجی، در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی در مدرسهٔ شوکتیهٔ بیرجند، وارد دارالمعلمین عالی تهران شد و در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا به دریافت درجهٔ کارشناسی نائل گردید. سپس به‌عنوان دانشجوی برگزیده به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۳۱۷، لیسانس تخصصی خود را در جغرافیا اخذ کرد.
وی بار دیگر، در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم ایالات متحدهٔ آمریکا شد و دکتری خود را در رشتهٔ جغرافیا، از دانشگاه کلارک دریافت کردو پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و با درجهٔ استادی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته گردید. بااین‌حال، وی هیچ‌گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ همکاری خود را با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مشاور رئیس دانشکدهٔ علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت.
وی، علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، پیش از انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقهٔ آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیتهٔ اجرایی سازمان هواشناسی جهان بود.
والدین و انساب
پدر او ابوتراب، مدت‌ها نایب‌الحکومهٔ شهر قائن بود. افراد خانوادهٔ وی در خدمت امرای قاینات (بیرجند)، یعنی خاندان علم بودند. پدرش به کشاورزی و دامپروری اشتغال داشت. وی سه برادر و دو خواهر داشته که چهار نفر آن‌ها در مدارس محلی بیرجند به تدریس اشتغال داشتند. در حال حاضر، همهٔ آن‌ها به غیر از دو نفرشان از دنیا رفته‌اند.
خاطرات و وقایع دوران تحصیل
گنجی خود چنین می‌گوید: «من با دبیری در دانشگاه تهران شروع کردم و بعد از ۱۳ سال استادیار این دانشگاه شدم. اولین کسی بودم که با تحصیلات عالیهٔ جغرافیا به ایران برگشتم و در سال دوم گشایش دانشگاه تهران به‌همراه دو نفر از همکارانم رشتهٔ جغرافیا را پایه‌گذاری کردیم. بعد از ما شش نسل جغرافیدان در ایران تربیت شده‌است که من به‌نوعی احساس می‌کنم پدربزرگ این جریان باشم. مدتی رئیس دانشکده و معاون دانشگاه تهران بودم. در دوران بازنشستگی هم دانشگاه بیرجند را تأسیس کردم. قبل از انقلاب، مدتی معاون پارلمانی وزارت راه بودم. پس از انقلاب، در دوران جنگ ایران و عراق، مشاور وزیر دفاع بودم. حالا هم در دانشگاه شهید بهشتی مشاور دانشکدهٔ علوم زمین هستم و دو دانشجوی دکتری دارم. بیش از صد مقاله به فارسی و انگلیسی نوشته‌ام و چهارده کتاب درسی به چاپ رسانده‌ام. مهم‌تر از همهٔ این‌ها انتشار کتابی با عنوان جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، که داستان علم جغرافیا در کشور است. پانزده سال است که با دائرةالمعارف اسلامی همکاری می‌کنم و این اواخر با مرکز گفتگوی تمدن‌ها ارتباط نزدیک دارم و قرار است اطلس جغرافیایی تمدن‌ها را تهیه بکنم.»[۵]
فعالیت‌های ضمن تحصیل
همچنین وی از دوران تحصیل در مقطع ابتدایی و متوسطهٔ خود چنین به یاد می‌آورَد: «در ایام تعطیل (تابستان) بسیاری از ما را به یادگیری حرفه‌های سنتی وامی‌داشتند و دانش‌آموزانی که پدرانِ با حرفه‌های بازاری اشتغال داشتند، در خلال تحصیل به پدر خود کمک می‌کردند. در زمان تحصیلات ابتدایی من، پیش‌آهنگی در مدارس متداول شده‌بود و بسیاری از حرفه‌ها را از طریق پیش‌آهنگ به ما یاد می‌دادند.»
گنجی، در ضمن تحصیل در انگلستان، چندین مسافرت علمی همراه گروه‌های دانشگاهی به نواحی داخلی انگلستان و اسکاتلند و همچنین به شبه‌جزیرهٔ ایبری (اسپانیا و پرتغال) و اسکاندیناوی (دانمارک، سوئد و فنلاند) و ممالک دیگرِ اروپایی انجام داد.
تحصیلات رسمی و حرفه‌ای
گنجی، پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود، یعنی بیرجند، در مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران آمد تا حقوق بخوانَد؛ ولی در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسهٔ عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستند، و چون زبان فرانسوی نمی‌دانست، به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن زمان بود. دارالمعلمین عالی، که در ۱۳۰۷ بنیان‌گذاری شده‌بود، دو گروه «فلسفه و ادبیات» و «تاریخ و جغرافیا» داشت. گنجی در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا نام‌نویسی کرد و پس از سه سال، در ۱۳۱۲ لیسانس آن رشته را دریافت کرد. از آنجا که گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده‌بود، در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر، که ۲۰ نفر از آنان از دانش‌آموختگان دانشسرای عالی بودند، به فرانسه فرستاده شد.
چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازه‌ای با زبان انگلیسی آشنا شده‌بود، او را با ۱۲ نفر دیگر از دانشجویان، که به زبان انگلیسی آشنایی داشتند، پس از چند روز ماندن در پاریس، به لندن فرستادند. در آن روزها معمول بود که دانشجویان فرستاده‌شده به انگلستان را برای یک سال به زندگی در یک خانوادهٔ انگلیسی وامی‌داشتند تا زبان و آداب انگلیسی را فراگیرند. اما چون گنجی زبان انگلیسی را به اندازهٔ نیاز می‌دانست، او را بی‌درنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه ویکتوریا در منچستر معرفی کردند که در آن زمان یکی از پنج دانشگاه معتبر، پس از آکسفورد و کمبریج، به‌شمار می‌آمد.
در سال دوم ماندن در انگلستان بود که پس از یک سال مطالعه و بررسی رشته‌های گوناگون، تصمیم گرفت که در زمینهٔ جغرافیا کار کند، و از آن زمان تاریخ برای او در درجهٔ دوم اهمیت قرار گرفت. او در آن سال در گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر نام‌نویسی کرد و پس از چهار سال توانست لیسانس تخصصی و ممتاز در جغرافیا را به دست آورَد، که برابر کارشناسی ارشد به‌شمار می‌آید.
او دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به‌ویژه هواشناسی دو رویداد خشکسالی و سیلی می‌داند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث آسیب زیادی به روستاییان شده‌بود. همچنین، در روزگاری که در خارج تحصیل می‌کرد، بحث‌های داغی پیرامون نظریهٔ تکامل در جریان بود و از آنجا که بارها شنیده‌بود که پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جانداران دارد، به موضوع‌های مربوط به آب و هوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرده‌بود.
گنجی در مهرماه ۱۳۱۷ به ایران بازگشت و با عنوان دبیر (امروزه در رتبه‌بندی علمی دانشگاهی به آن مربی می‌گویند) در دانشکدهٔ ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. دورهٔ خدمت دبیری او ۱۴ سال به طول انجامید، و چون با مقررات آن روز هرگز نمی‌توانست بدون درجهٔ دکتری، استاد دانشگاه شود، با استفاده از فرصت مطالعاتی، در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفت و پس از دو سال تحصیل در دانشگاه کلارک (در شهر ورستر ایالت ماساچوست) درجهٔ دکتری در جغرافیا را به دست آورد.
همسر و فرزندان
گنجی در ۲۴ دی‌ماه ۱۳۲۰ با لطیفه جوادزاده، از ایرانیان مقیم ارمنستان، ازدواج کردند. او فرزندی نداشت و تا پایان عمر در کنار همسر خود ماند. در دوران پیری که همسرش بیمار بود و خودش نیز کهولت سن داشت، از همسر خود پرستاری می‌کرد.
درگذشت
محمدحسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ بر اثر زمین‌خوردن در منزل شخصی خود دچار خون‌ریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران منتقل شد و تحت عمل جراحی قرار گرفت که در نهایت درگذشت.
پیکر او، پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران، جهت خاکسپاری به زادگاهش، شهر بیرجند، منتقل شد و در تاریخ ۲ مردادماه ۱۳۹۱ در محل بوستان محمدحسن گنجی در خیابان توحید، به خاک سپرده شد.
ارسال مطلب به ایمیل دوستاتون:
