با آغاز سال تحصیلی جدید، بار دیگر حجم زیاد مطالب درسی به بسیاری از دانش‌آموزان استرس وارد کرده است. اغلب دانش‌آموزان از این موضوع شاکی هستند که با اینکه ساعت‌های طولانی درس می‌خوانند، باز هم ایام امتحانات که می‌رسد، مقدار زیادی درسِ نخوانده دارند. عده‌ای هم از مشکلات تمرکز گِله می‌کنند و نمی‌توانند مسائل حاشیه‌ای را موقع درس خواندن از ذهن‌شان خارج کنند. ریشه‌ی این قبیل مشکلات به عادت‌های غیرهوشمندانه‌ی دانش‌آموزان در درس خواندن برمی‌گردد. جالب است بدانید هوشمندانه درس خواندن به اینکه چند ساعت در طول روز درس می‌خوانید، بستگی ندارد، بلکه با مهارت چگونه درس خواندن در ارتباط است. در ادامه با ما همراه باشید تا ببینیم بهتر است چگونه درس بخوانیم.
۱. با ذهن آماده به سراغ درس خواندن بروید
برای یافتن پاسخ سوال ؛چگونه درس بخوانیم” اول ذهن‌تان را آماده کنید. اگرچه می‌توان درس خواندن را فعالیتی لذت‌بخش یا فرصتی برای یادگیری دانست، اما بسیاری از دانش‌آموزان به درس خواندن به عنوان یک وظیفهی اجباری نگاه می‌کنند. این در حالی است که پژوهشگران دریافته‌اند چگونه به سراغ انجام کاری رفتن، به اندازه‌ی خود انجام کار اهمیت دارد. به عبارت دیگر، رویکرد ذهنی صحیح، از ملزومات هوشمندانه‌تر درس خواندن است.
گاهی اوقات غیرممکن است بتوانید ذهن‌تان را برای درس خواندن آماده کنید. شاید با دوست چندین ساله‌تان بگومگو کرده‌اید یا بی‌صبرانه منتظر بازی تیم فوتبال مورد علاقه‌تان هستید یا شاید هم پروژه‌ی خیلی مهمی در دست انجام دارید. در این قبیل موقعیت‌ها توصیه میشود دور درس خواندن را خط بکشید، چرا که درس خواندن در چنین شرایطی چیزی جز خط‌خطی کردن اعصاب‌تان نخواهد بود. در عوض، زمانی به سراغ درس خواندن بروید که تمرکزتان به هیچ چیز دیگری جز خود درس معطوف نباشد.
اما برای اینکه راحت‌تر بتوانید ذهن‌تان را برای درس خواندن آماده کنید، چند راهکار داریم:
موقع درس خواندن به چیزهای مثبت فکر کنید و مهارت‌ها و توانایی‌های‌تان را یاد بیاورید.
به عاقبت کار امیدوار باشید. به جای «من یه بی‌عُرضه‌ام. اصلا امکان نداره بتونم واسه این امتحان وقت کم نیارم.» از جملات امیدوارانه استفاده کنید: «شاید یه کمی دیر شده باشه که برسم همه‌ی جزوه رو بخونم، اما از همین حالا هم که شروع کردم، احتمالا می‌رسم بیشترش رو تا روز امتحان تموم کنم.»
نتیجه‌ی ناخوشایندی که در یک امتحان گرفتید، قرار نیست همیشه در همه‌ی امتحانات دیگری هم که قرار است در عمرتان بدهید، تکرار شود. پس به جای «من همیشه گَند می‌زنم.» به خودتان بگویید: «دفعه‌ی پیش خراب‌کاری کردم، اما این بار چی کار می‌تونم بکنم تا نتیجه‌ی بهتری بگیرم؟»
خودتان را با دیگران مقایسه نکنید، چرا که این کار معمولا باعث میشود احساس ناخوشایندی در مورد خودتان پیدا کنید.
۲. در مکان مناسب درس بخوانید
گاهی دانش‌آموزان مکانی را برای درس خواندن انتخاب می‌کنند که واقعا مناسب تمرکز کردن نیست. مکان‌هایی که حواس‌تان را به چیز دیگری جز درس خواندن معطوف می‌کنند، موجب کاهش کیفیت یادگیری می‌شوند. خیلی وقت‌ها، دانشجویانی که در خوابگاه زندگی می‌کنند، بیشتر از اینکه حواس‌‌شان به درس باشد، به تلویزیون روشن داخل اتاق یا هم‌اتاقی‌های‌شان است.
کتابخانه، سالن مطالعه یا حتی کُنجی خلوت در یک کافه‌ی دِنج از جمله مکان‌های مناسبی هستند که می‌توانید برای درس خواندن در نظر داشته باشید. در این مکان‌ها از نشستن در محلی که پُرسروصداتر و شلوغ‌تر است، خودداری کنید و در خلوت‌ترین محل بنشینید. سعی کنید همیشه چند مکان مناسب در نظر داشته باشید و فقط به همان اولین مکانی که فکر کردید برای درس خواندنتان عالی است نچسبید، چرا که شاید بتوانید مکان بهتری هم پیدا کنید. با توجه به اینکه تا پایان دوران تحصیل، مطمئنا به این چنین مکان‌هایی جهت درس خواندن نیاز خواهید داشت، پس حتما یک مکان ایده‌آل برای اوقات مطالعه‌تان دست‌و‌پا کنید.
۳. وسایل مورد نیازتان را جا نگذارید
سعی کنید وسایلی را که حتما مورد نیازتان هستند، جا نگذارید. اگر کتاب، برگه یا سایر منابع مورد نیازتان را جا بگذارید، مدام مجبور می‌شوید برای آوردن‌شان در رفت‌وآمد باشید و این یعنی فقط وقت تلف کردن. در صورتی که عادت دارید موقع درس خواندن به موسیقی مورد علاقه‌تان گوش کنید، حتما یک موزیک‌پلیر با خودتان همراه داشته باشید.
بعضی دانش‌آموزان وقتی مکان مناسبی برای درس خواندن پیدا می‌کنند، وسایلی را با خودشان به محل مطالعه می‌برند که لزومی ندارد. مثلا وسایل دیجیتال از جمله لپ‌تاپ و تبلت، علیرغم کاربرد فراوان در یادداشت‌نویسی، باعث حواس‌پرتی هم می‌شوند. بازی کردن، وب‌گردی، چت کردن و ایمیل جواب دادن از جمله کارهای متفرقه‌ای هستند که ممکن است وسط درس خواندن موجب از بین رفتن تمرکز شما شوند. پس از خودتان بپرسید آیا برای یادداشت‌برداری، واقعا به این چنین وسایلی نیاز دارید یا فقط با قلم و کاغذ هم کارتان راه می‌افتد.
۴. رئوس مطالب را یادداشت کنید
نوشتن رئوس مطالب کمک‌تان می‌کند، هر مطلبی را که یاد می‌گیرید به اطلاعات جزئی‌تر تقسیم کنید. بسیاری از افراد وقتی مفاهیم مشابه را کنار هم قرار می‌دهند، راحت‌تر می‌توانند مطلبی را که خوانده‌اند، موقع امتحان به خاطر بیاورند. یادتان باشد نوشتن رئوس مطالب فقط در صورتی به بهبود یادگیری کمک خواهد کرد که به زبان و شیوه‌ی خودتان نوشته شود، چرا که هر فردی اطلاعات را به شیوه‌ی خودش قطعه‌بندی می‌کند. قطعه‌بندی اصطلاحی در روان‌شناسی شناختی است که به شیوه‌ی گردآوری و ساماندهی اطلاعات اشاره دارد. پس اگر از روی یادداشت‌های دیگران کپی می‌کنید، حتما نوشته‌های‌شان را به زبان خودتان برگردانید و مفاهیم را به شیوه‌ی خودتان ساماندهی کنید. بسیاری از دانش‌آموزان به دلیل اینکه بدون توجه به نکته‌ی گفته شده از روی یادداشت‌های همدیگر کپی می‌کنند، بعدا در یادآوری اطلاعات مهم دچار مشکل می‌شوند.
همچنین گفته میشود افرادی که چندین حس از حواس پنج‌گانه‌ی خود را هنگام درس خواندن به کار می‌گیرند، سریع‌تر می‌توانند مطالبی را که یاد گرفته‌اند به خاطر بیاورند. به همین دلیل در درجه‌ی اول به یادداشت‌نویسی توصیه شده است. پس سعی کنید مفاهیم را در قالب کلمات و جملات خودتان بازنویسی کنید تا بهتر در ذهن‌تان باقی بمانند. وقتی خودتان را برای یک امتحان مهم آماده می‌کنید، بهتر است کلمات را با صدای بلند بیان کنید تا گوش‌تان هم بشنود و به این ترتیب، حس شنوایی‌تان را هم در درس خواندن به کار گرفته باشید.
۵. از روش‌های کمکی حافظه استفاده کنید (بازی‌های حافظه)
بازی‌های حافظه و ابزارهای یادیار روش‌هایی هستند که از طریق برقراری ارتباطات ساده بین کلمات مشترک، به یادآوری قطعههای اطلاعات کمک می‌کنند و به ما می‌گویند که چگونه درس بخوانیم. گاهی دانش‌آموزان با قرار دادن کلمات مهم در کنار یکدیگر جمله‌ای نامفهوم می‌سازند که حفظ آن خیلی سخت نیست. با به هم‌چسباندن حرف اول کلمات نیز، می‌توانید یادآوری اطلاعات مهم را آسان‌تر کنید. در این مورد، توجه‌تان را به مثال آشنای «صکادرات» جلب می‌کنم. در نخستین جلسه‌ی آموزش رانندگی به کارآموز گفته میشود کلمه‌ی «صکادرات» را به خاطر بسپارد که یادآورنده‌ی اقدامات الزامی راننده قبل از حرکت وسیله‌ی نقلیه است:
ص: تنظیم صندلی
ک: بستن کمربند ایمنی
ا: تنظیم آینه‌ها
د: خلاص کردن دنده
ر: روشن کردن خودرو و زدن راهنما
ا: آماده کردن دنده‌ی خودرو برای حرکت
ت: پائین کشیدن ترمز دستی
کلمه‌ی «صکادرات» نمونه‌ای از کلماتی است که به روش یادیار ساخته شده است. سعی کنید عبارت یا جمله‌ای بسازید که حفظ کردن آن از به خاطر سپردن اصل اطلاعاتی که می‌خواهید یاد بگیرید، آسان‌تر باشد. به طور کلی، روش‌های یادیار موجب می‌شوند به جای اینکه فقط فهرستی از موارد را به ذهن بسپارید، قسمت‌های بیشتری از مغزتان را به منظور یادآوری تصاویر بصری و فعال درگیر کنید. هرچه از قسمت‌های بیشتری از مغزتان کار بکشید، حافظه‌ی قوی‌تری خواهید داشت. البته، ناگفته نماند که روش‌های یادیار در همه‌ی افراد جواب نمی‌دهد. پس اگر این روش‌ها را امتحان کردید و جواب نگرفتید، بهتر است از خیرشان بگذرید.
۶. انفرادی یا گروهی درس بخوانید
حتما شنیده‌اید که می‌گویند «کار، نیکو کردن از پُر کردن است.» به عبارت دیگر، با تمرین و ممارست فراوان می‌توانید در انجام هر کاری پیروز شوید. برای اینکه به اندازه‌ی کافی تمرین داشته باشید و نیز خودتان را محک بزنید، در آزمون‌های آزمایشی شرکت کنید. در صورتی که امکان شرکت در چنین آزمون‌هایی را ندارید، خودتان یک جلسه‌ی آزمون ترتیب دهید و تعدادی سؤال طراحی کنید یا از شخص دیگری بخواهید که برای‌تان سؤال طراحی کند. می‌توانید از همکلاسی‌های‌تان هم دعوت کنید که در این جلسه‌ی آزمون شرکت کنند.
یادتان باشد به نمونه سؤالات امتحانی سال‌های گذشته، به ویژه سال‌های خیلی قبل‌تر، فقط به عنوان راهنما و دست‌گرمی نگاه کنید. متأسفانه بسیاری از دانش‌آموزان تصور می‌کنند نمونه سؤالات امتحانی سال‌های گذشته، به احتمال خیلی زیاد در امتحان خودشان هم تکرار میشود، اما وقتی در جلسه‌ی امتحان به سؤالات جدیدی که برای‌شان آشنا نیست برخورد می‌کنند، حسابی ناامید می‌شوند. مطالعه‌ی نمونه سؤالات امتحانی به تنهایی کافی نیست و فقط کمک‌تان می‌کند تا با عمق مطالب و شکل احتمالی سؤالات آشنا شوید.
بسیاری از دانش‌آموزان تمایل دارند به صورت گروهی به همراه دوستان یا همکلاسی‌ها‌ی‌شان درس بخوانند. درس خواندن گروهی فقط وقتی بهتر جواب می‌دهد که تعداد اعضای گروه خیلی زیاد نباشد (حداکثر ۴ یا ۵ نفر کافی است). بهتر است همگی اعضای گروه، همکلاسی و به لحاظ استعداد تحصیلی، هم‌سطح باشند. می‌توانید مطالب درسی را فصل به فصل مرور کنید و در پایان هر فصل از هم امتحان بگیرید. همچنین می‌توانید یادداشت‌هایی را که در کلاس نوشته‌اید، با یکدیگر مرور کنید و مطمئن شوید هیچ نکته‌ی مهمی را جا نینداخته‌اید. درس خواندن گروهی در موفقیت تحصیلی بسیاری از افراد مؤثر است، اما در مورد همه‌ی افراد جواب نمی‌دهد.
۷. با برنامه‌ریزی درس بخوانید
اگر می‌خواهید ببینید چگونه درس بخوانیم، اول باید نظم و برنامه‌ریزی را فرا بگیرید. خیلی‌ها فکر می‌کنند درس خواندن فعالیتی است که نیازی به برنامه‌ریزی ندارد و هر وقت که هیچ کار دیگری نداشتند می‌توانند درس بخوانند. اگر در صورتی که برای اوقات درس خواندنتان درست مثل برنامه‌ی کلاسی، زمان‌بندی داشته باشید، در طولانی‌مدت خواهید دید درس خواندن چقدر برای‌تان آسان‌تر میشود. به این ترتیب، دیگر مجبور نیستید همه‌ی مطالب را لحظه‌ی آخر در مغزتان جا کنید. نیم ساعت تا یک ساعت از قبل یا بعد از هر کلاسی را، به مرور درس مربوط به همان کلاس اختصاص دهید تا بهره‌ی بیشتری از درس ببرید.
در هر صورت باید برای درس خواندنتان در طول ترم، یک برنامه‌ی زمان‌بندی مشخصی داشته باشید. بعضی‌ها هر روز و برخی دیگر هفته‌ای یکی دو بار درس می‌خوانند. اینکه چند بار در طول هفته درس می‌خوانید اهمیت زیادی ندارد، بلکه فقط سعی کنید طبق یک برنامه‌ی منظم جلو بروید. حتی اگر درسی را هفته‌ای یک بار، آن هم سَرسَری مرور می‌کنید، باز هم بهتر از این است که مطالعه‌ی همه‌ی مطالب را به وقت امتحان موکول کنید.
زمان‌بندی و داشتن برنامه‌ی منظم برای افرادی که به صورت گروهی درس می‌خوانند، به مراتب واجب‌تر است. اگر فقط نیمی از افراد گروه تکالیف‌شان را در هر جلسه انجام می‌دهند، پس شاید لازم باشد هم‌گروهی‌ها‌ی دیگری برای خودتان دست‌و‌پا کنید.
۸. به خودتان استراحت و جایزه دهید
اگر به درس خواندن به عنوان یک وظیفهی اجباری یا یک فعالیت سخت و طاقت‌فرسا نگاه می‌کنید، طبیعی است که از درس خواندن گریزان باشید. اما می‌توانید با پاداش دادن به خودتان، درس خواندن را به فعالیتی مفرح تبدیل کنید. مسلماً ۴ ساعت بی‌وقفه درس خواندن حوصله‌ی هر کسی را سر می‌برد. در عوض، هر یک ساعت به خودتان ۵ دقیقه استراحت دهید و چیزی بخورید. معمولا خوردن یک میا‌ن‌وعده‌ی خوشمزه، ادامه‌ی درس خواندن را تحمل‌پذیرتر و لذت‌بخش‌تر می‌کند.
فاصله‌ی بین زنگ تفریح‌ها را معقولانه در نظر بگیرید. مثلا اگر قرار است یک فصل کامل از کتاب را بخوانید، همان یک فصل را تقسیم‌بندی کنید و در هر نشست، یک یا دو قسمتش را یاد بگیرید. البته اینکه در هر نشست، چند قسمت از یک فصل را بخوانید، بستگی به خودتان دارد. اگر توانستید به هدف تعیین شده عمل کنید، مثلا اینکه در هر نشست، دو قسمت از یک فصل را بخوانید، برای خودتان یک جایزه‌ی واقعی در نظر بگیرید. مثلا به خودتان بگویید «امشب بعد از شام، یه دِسِر خوب می‌خورم.» یا «به ازای هر دو قسمت از یک فصل، می‌تونم ۳۰ دقیقه بیشتر پلی‌استیشن بازی کنم.» هدف این است که یک جایزه‌ی کوچک اما واقعی در نظر بگیرید و حتما سر قول و قرارتان بمانید. شاید این راهکار به نظرتان مسخره بیاید، چرا که به راحتی آب خوردن می‌توانید عهدتان را بشکنید و در هر نشست، کمتر از حجمی را که تعیین کرده‌اید بخوانید، اما اگر خودتان را به رعایت برنامه‌ای که تنظیم کرده‌اید ملزم کنید، کم‌کم یاد می‌گیرید فرد منضبطی باشید. انضباط یکی از همان مهارت‌هایی است که حتما در طول زندگی به دردتان می‌خورد.
۹. متعادل باشید و سالم غذا بخورید
حفظ تعادل زندگی در دوران تحصیل، کار چندان آسانی نیست، اما اگر بتوانید تعادل بیشتری در زندگی‌تان برقرار کنید، امورات زندگی برای‌تان آسان‌تر میشود. مثلا اگر همه‌ی وقت‌تان را به رفیق‌بازی اختصاص دهید، تعادل زندگی‌تان به آسانی به هم می‌ریزد. وقتی زندگی‌تان از تعادل خارج شود، انجام فعالیت‌هایی مثل درس خواندن که در حوزه‌ی توجه‌تان نیستند، سخت‌تر و سخت‌تر میشود. نه اینکه مجبور باشید همه‌ی وقت‌تان را درس بخوانید، بلکه برعکس، با خانواده و دوستان‌تان خوش بگذرانید و به علائق غیردرسی‌تان هم برسید، فقط مهم این است که تعادل را رعایت کنید. البته، پیدا کردن نقطه‌ی تعادل زندگی چیزی نیست که یاد دادنی باشد. این مهارت در طول زندگی و در اثر تجربه به دست می‌آید.
علاوه بر حفظ تعادل زندگی، یادتان باشد به سلامت جسمی خود نیز توجه داشته باشید. مثلا مرتب ورزش کنید و سالم غذا بخورید. قدم زدن تا مدرسه، انتخاب خیلی خوبی است، اما به شرط اینکه پیاده‌روی تا مدرسه، یکی دو ساعت طول بکشد. ویتامین‌ها و گیاهان دارویی اگرچه فایده‌های زیادی دارند و شاید به طور موقتی کمک‌تان کنند، اما به هیچ‌وجه نباید به عنوان جایگزین وعده‌های غذایی منظم و ورزش روزانه مصرف شوند. به عبارت دیگر، ویتامین‌ها و گیاهان دارویی، مکمل رژیم غذایی روزانه هستند نه جایگزین آن. گفته میشود گیاهان دارویی از جمله جینکو، جینسینگ و گوتو کولا (آب قاشقی) در تقویت توانایی‌های ذهنی نظیر تمرکز، هوشیاری و حتی هوشمندی تأثیر بسزایی دارند، اما این تأثیر کاملا نسبی است. بعضی‌ها به اشتباه فکر می‌کنند اگر خودشان را به جوشانده و از این چیزها ببندند، دیگر لازم نیست زیاد درس بخوانند.
۱۰. انتظارات معلم‌تان را بشناسید
هر معلمی انتظارات متفاوتی از دانش‌آموزانش دارد. برای شروع، همین که در کلاس یادداشت بنویسید، خوب گوش کنید و تا حد امکان غیبت نداشته باشید، کافی است. اما بد نیست گاهی هم خارج از وقت کلاس با معلم‌تان مشورت کنید. مثلا اگر می‌دانید مبحث سختی در پیش دارید، قبلا از اینکه به مبحث مورد نظر برسید، از معلم‌تان در مورد پیش‌نیازها سؤال کنید و بپرسید چه انتظاراتی دارد. بیشتر دانش‌آموزان در مباحث درسی دشوار، ضعیف عمل می‌کنند، اما اگر به عنوان یک دانش‌آموز از میزان دشواری هر مبحث، جلوتر مطلع باشید، بهتر می‌توانید خودتان را مهیا کنید. همچنین اگر در درسی، نمره‌ی خیلی پائینی گرفتید، حتما از معلم‌تان مشورت بگیرید. سعی کنید اشتباهات‌تان را بفهمید و ببینید چطور می‌توانید در امتحانات بعدی، جلوی تکرار این اشتباهات را بگیرید.
یادتان باشد توضیحات شفاهی معلم و مطالبی که روی تخته می‌نویسد یا به وسیله‌ی پروژکتور نمایش می‌دهد، درخور توجه هستند. نکاتی را که روی تخته نوشته شده‌اند، یادداشت کنید. هنگام یادداشت‌نویسی، به توضیحات شفاهی معلم‌تان هم گوش کنید. اغلب دانش‌آموزان وقتی مشغول نوشتن می‌شوند، دیگر به صحبت‌های معلم گوش نمی‌کنند و به همین دلیل، نیمی از درس را از دست می‌دهند.
امیدواریم حالا که با طرز صحیح درس خواندن آشنا شدید، در سال تحصیلی جدید موفق‌تر عمل کنید. اما ای کاش، هدف‌تان فقط قبولی در امتحانات نباشد، بلکه دوران مدرسه و دانشگاه را فرصتی برای آموختن مهارت‌های زندگی ببینید.
