دکتر فیروز نادری و نجات ناسا از شکستی دیگر

دکتر فیروز نادری

زندگی نامه:
فیروز مایکل نادری در ۲۶ اسفند ۱۳۲۴ در شیراز به دنیا آمد ولی تولد او در شناسنامه ۵ فروردین ۱۳۲۵ (۲۵ مارس ۱۹۴۶) قید شده. نادری اصالتا از تیره ندرلوی طایفه‌ی دره‌شوری، یکی از طایفه‌های بزرگ ایل قشقایی است. وقتی چهار ساله بود والدینش جدا شدند. پدرش مرد جهان و جهان‌گردی بود و به‌شدت اهل سفر. در این سفرها فیروز را هم همیشه با خود می‌برد. فیروز خاطره‌ی زیادی از مادرش ندارد؛ در تمام دوران کودکی پدرش اجازه دیدارشان را نمی‌داد؛ خودش می‌گوید: «این مسئله باعث شد سعی کنم با دنیای اطرافم رابطه‌ی نزدیک‌تری برقرار کنم چرا که از داشتن خانواده به شکل درست و سنتی‌اش محروم بودم.» فیروز ۱۲ سال اول زندگی‌اش را در شیراز گذراند و تحصیلات ابتدایی را تمام کرد. بعد به اتفاق پدر به تهران رفت و در دبیرستان اندیشه درس خواند.

دیپلم را که گرفت در ۱۹۶۴ برای تحصیلات عالی راهی آمریکا شد؛ این سفر مسیر زندگی‌اش را برای همیشه تغییر داد و باعث شد تنها چند دهه‌ی بعد تبدیل به یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌ها در حوزه‌ی هوا-فضا شود. نادری داستان زندگی‌اش را این‌گونه تعریف می‌کند: «خیلی از همکارانم وقتی بچه بودند، فرود فضاپیمای آپولو را دیده بودند و تحت تأثیرش از هم‌آن موقع آینده شغلی خود را مشخص کرده بودند. این داستان خوبی است اما داستان زندگی من نیست؛ من وقتی به این‌جا آمدم می‌خواستم معمار شوم. خیلی زود دریافتم که استعدادش را ندارم. کمی که گذشت خیلی شیفته ورزش شدم و دلم می‌خواست ورزشکار حرفه‌ای بشوم. اما دنیا قماری است که باید با همه ورق‌هایتان بازی‌اش کنید؛ پس رفتم و مهندسی خواندم.»

تحصیلات:
در بین علوم مهندسی سراغ برق رفت؛ دوره لیسانس را در دانشگاه ایالتی آیووا گذراند و مدرک گرفت. نادری درباره این دوران می‌گوید: «اولین عشقم داج (یک خودروی آمریکایی) بود. ولی سال دوم دانشگاه برای اولین بار جنس لطیف را کشف کردم. تازه فهمیدم که دنیا از چه قرار است و اصلا چرا به دنیا آمده‌ایم. خوب بود؛ بخشی از وقتم را این طوری خوش می‌گذراندم.»

برای ادامه تحصیل به کالیفرنیا رفت؛ فوق لیسانس را هم در همان رشته برق در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی طی کرد. بعد دکتری خود را در ۱۹۷۶ در رشته مهندسی الکترونیک از همان دانشگاه گرفت و با عنوان دکتر فیروز نادری به کشورش برگشت تا خدمت کند؛ اما خدمتی که در وطن از او طلب شد خدمت سربازی بود؛ نادری ضمن خدمت سربازی مدتی هم در مرکز سنجش از راه دور ایران فعالیت کرد؛ ولی آخر سر به دلیل نبود امکانات برای تحقیقات در حوزه مورد نظرش، کمی بعد در ۱۹۷۹ دوباره جلای وطن می‌کند و این بار دیگر هرگز [به جز چند سفر کوتاه مدت] به ایران باز نمی‌گردد. در همان سال به استخدام سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا (ناسا) در می‌آید و مسیر افتخارآفرینی را شروع می‌کند.

فیروز نادری در مدت حضورش در ناسا سمت‌های مختلفی در زمینه‌های فنی و مدیریتی بر عهده گرفت. از ماهواره‌های مخابراتی متحرک، رادارهای دورسنج، رصدخانه‌های تحقیقاتی اختر فیزیک تا اکتشافات در مریخ و سایر اجرام منظورمه شمسی همه زمینه‌های کاری او در ناسا بودند. وقتی در سال ۱۹۷۹ به آزمایشگاه پیش‌رانش جت ناسا (JPL) پیوست، ابتدا به عنوان مدیر آزمایش‌های پروازی علوم فضا و مدیر طرح تفرق‌سنج این سازمان به کار پرداخت.

نجات ناسا از شکستی دیگر
پروژه مریخ:
نادری در سال ۱۹۹۶ مدیر برنامه منشا حیات ناسا شد. وی در این باره می‌گوید: «جواب این سوال که آیا در فضا حیات وجود دارد با حل سوال دیگری به دست می‌آید و آن این‌که حیات در زمین چگونه به وجود آمد. سه بخش مهم در واحد ما پیگیری می‌شود: یکی مربوط به کل فعالیت‌هایمان در محدوده منظومه شمسی می‌شود. بخش دیگر مربوط به فضاهای بیرون از این منظومه و حتی جاهایی که فعلا امکان رفتن به آن‌ها را هم نداریم؛ و اما بخش سوم که به عقیده‌ی عده‌ای مهم‌ترین قسمت است، وظیفه نگاه به پایین و سیاره خودمان، زمین را دارد. خیلی از سوال‌های ما بنیادی هستند آیا سیاره‌های دیگر وجود دارند؟ اگر هست آیا حیات به شکلی که ما سراغ داریم در آن‌ها هست؟»

ناسا در سال ۲۰۰۰ پس از دو بار ناکامی دانشمندانش در هدایت و به ثمر رساندن پروژه اکتشافی مریخ تصمیم به توقف آن می‌گیرد ولی نادری با ارائه‌ی طرح خود آن‌ها مجاب می‌کند یک بار دیگر به این برنامه فرصت دهند؛ به این ترتیب نادری مدیر پروژه اکتشاف در مریخ می‌شود.

یک سال بعد تیم تحت نظر نادری موفق می‌شود مدارگرد ادیسه را به مدار مریخ بفرستد. با این موفقیت امکان رایزنی برای اختصاص بودجه بیشتر باز می‌شود و با چانه‌زنی‌های فیروز نادری پول بیشتری به پروژه تزریق می‌شود. از آن پس تا سال ۲۰۰۴ دو مریخ‌نورد «روح» و «فرصت» بر مریخ فرود می‌آیند. نادری می‌گوید: «روح را به [بستر خشک] دریاچه‌ای فرستادیم که فکر می‌کردیم در آن‌جا بتواند شواهدی از وجود آب یا حیات قدیمی پیدا کند. اما در این مورد تیرمان به خطا رفت. فرصت نیز به جایی که پیش‌بینی می‌شد حاوی مواد معدنی مانند هماتیت باشد فرستاده شد؛ این یکی ثمر داد و توانست با کشف هماتیت که نشان‌دهنده‌ی وجود آب در گذشته است کمک بزرگی به ما کند»
نادری از خاطراتش درباره شب فرود اولین مریخ‌نورد این طور می‌گوید: «شب فرود را کاملا به یاد دارم؛ اولین بار در عمرم بود که واقعا صدای ضربان قلبم را می‌شنیدم. یک‌شنبه روزی بود و همه در اتاق کنترل عملیات جمع شده بودیم. وقتی اعلام شد که فرود با موفقیت انجام شده تمام حسی که چهار پنج سال در طول ساخت دستگاه در دلم مانده بود یک باره داشت فوران می‌کرد دیگر کنترل چشمانم را نداشتم ولی در عین حال نمی‌خواستم در آن شرایط دیده شود برای همین دور از دید دوربین رفتم یکی از هم‌کارانم را بغل کردم با هم گریه کردیم، لحظه خاصی بود.»

JPL پس از موفقیت‌های «روح» و «فرصت» تمام توانش را جمعش کرد تا پروژه‌ی بعدی خود موسوم به آزمایشگاه علمی مریخ (MSL) را راهی این سیاره کند. این آزمایشگاه که بعدا به مریخ‌نورد کنجکاوی (Curiosity) تغییر نام داد، طبق برنامه قرار بود سال ۲۰۰۹ پرتاب شود، ولی به دلیل آماده نبودن، تاخیر خورد و نهایتا در اواخر ۲۰۱۱ میلادی پرتاب شد و در ۶ اوت ۲۰۱۲ به مریخ رسید. این مریخ‌نورد انرژی خود را از یک راکتور هسته‌ای خیلی کوچک که در دلش قرار دارد تامین می‌کند. به همین خاطر از نظر تامین نیرو با مشکلی مواجه نیست. نادری درباره فرستادن انسان به مریخ می‌گوید: «کار ما خیلی مشکل است این طور نیست که تابلوی به مریخ خوش‌آمدید جلویمان باشد. فرستادن انسان به مریخ به قدری مشکل و پیچیده خواهد بود که ارسال MSL و موفقیتش هم نمی‌تواند پیش‌نیاز آن باشد. سفر به مریخ سه مرحله دارد: پرتاب از زمین، هدایت از زمین تا مریخ و فرود بر مریخ؛ بخش دوم این ماموریت آسان‌ترین قسمتش خواهد بود و سختی کار به ترتیب فرود بر مریخ و پرتاب از زمین است. مشکل‌ترین فاز فرود در مریخ، کند کردن سرعت فضاپیما است. در حال حاضر و در ماموریت‌های کنونی سپر حرارتی، چتر و موتورها می‌توانند سرعت را بکاهند. اما وقتی فضاپیمای حامل انسان بخواهد با ۲۰ تا ۲۵ برابر وزن و اندازه بر سطح مریخ فرود آید کار سخت‌تر خواهد بود. ما هنوز فن‌آوری مورد نیاز این کار را نداریم.»

نادری در طور سالیان چند بار تخمین‌هایی برای زمان احتمالی سفر انسان به مریخ اعلام کرده؛ پیش‌تر معتقد بود شاید بتوان بین ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ به این هدف رسید اما تازگی در بازنگری حرف‌هایش بر اساس آخرین دست‌آوردها می‌گوید قبل از ۲۰۵۰ این کار شدنی نخواهد بود. از نظر او فقط مشکلات علمی و فنی مانع نمی‌شوند. بخش مهمی از مشکلات مالی هستند و با توجه به کاهش‌های اخیر بودجه به نظر نمی‌رسد تا نیمه قرن میلادی حاضر بتوان بر مریخ قدم زد.

سفر به مریخ؛ 16 سال دیگر
هر چند که سفر سرنشین دار انسان در حیطه فعالیت های آقای نادری نیست، با این همه از او پرسیدیم که نظرش درباره سفر انسان به مریخ چیست و بشر کی می تواند، به مریخ سفر کند. «تابستان دو سال پیش، من و چند نفر از همکارانم سیستمی را به JPL پیشنهاد کردیم که بتوانند انسان را به مریخ اعزام کنند. هم اکنون بودجه ناسا برای فعالیت در زمینه فضانوردی حدود 10 میلیارد دلار است. ما گفتیم با توجه به بودجه چندین سال طول می کشد که کارهای مربوط به اعزام انسان به مریخ انجام شود. ما تصمیم گرفتیم این پروژه را به دو قسمت کنیم. در نظر داشته باشید که اگر قرار باشد فضانوردان به مریخ سفر کنند، شاید لازم باشد که حدود سه سال در سفر باشند؛ این مشکل بزرگی است که باید ابتدا آن را حل کرد. پس بهتر است در مرحله اول به یکی از دو قمر مریخ به نام فوبس (که بزرگ تر است)، برلوند تا یاد بگیریم که چگونه می توان این مسافت را طی کرد و چگونه می توانیم در این سفر از فضانوردان محافظت کنیم.

البته ممکن است در این قسمت کسی از ما بپرسد که شما این همه راه را رفته اید و به نزدیکی مریخ رسیده اید، پس چرا روی سطح مریخ فرود نمی آیید؟ در پاسخ باید گفت فرود آمدن در سطح مریخ بسیار مشکل است. نمی توان گفت حالا که تا اینجا آمده ایم، این دو قدم را هم برویم و به مریخ هم سر بزنیم. این بود که تصمیم گرفتیم کار فرود را (که به فناوری های پیشرفته تری نیاز دارد) در مرحله بعد انجام دهیم.

با توجه به بودجه کنونی، شاید بتوان در سال 2030 به فوبس رفت و چند سال بعد هم در مریخ فرود آمد. خلاصه این که شاید 17-16 سال دیگر بتوان انسان را به مریخ فرستاد. نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که هم اکنون شرکت های خصوصی بسیاری از جمله «اسپیس ایکس» وارد فعالیت های فضایی شده اند و این احتمال وجود دارد که اگر ناسا با شرکت های خصوصی همکاری کند، شاید این پروژه کمی زودتر انجام شود.

چشم اندازهایی فراتر از منظومه شمسی
پژوهش های ناسا دو قسمت داردند؛ یکی فعالیت هایی که در زمینه اعزام فضانوردان صورت می گیرد و فعالیت هایی که آنها در فضا انجام می دهند و دیگری در حوزه فعالیت های علمی رباتیک؛ یعنی فعالیت هایی که در زمینه ارسال فضاپیماهای بدون سرنشین، کاوشگرها و استفاده از آنها برای شناخت بهتر جهان صورت می گیرد؛ حوزه ای که فیروز نادری هم بیشتر در آن فعالیت کرده است. «من بیش از 30 سال در این زمینه فعالیت کردم. هدف تمام کارهایی که ناسا در این زمینه انجام می دهد این است که بفهمد منظومه شمسی ما چگونه به وجود آمده است و آیا در منظومه شمسی، در جای دیگری غیر از کره زمین، حیات یا زندگی وجود دارد یا خیر. اما علاوه بر اینها ناسا دوست دارد بداند بیرون از منظومه شمسی ما، آیا سیاره هایی وجود دارند که ویژگی های شان شبیه زمین باشد و احتمالا حیات یا حتی تمدن پیشرفته در آنها وجود دارد یا نه.»

به نظر می رسد روند تحقیق و پژوهش در ناسا تا حدودی از موضوعات سیاسی و اجتماعی تاثیر می پذیرد. نادری که سال های زیادی در ناسا هم تحقیق و پژوهش کرده است و هم مدیر بوده می گوید: «متاسفانه برخی اوقات سیاست وارد عرصه های علمی و پژوهشی هم می شود. یعنی برخی اوقات که رئیس جمهور تازه ای می آید، آن برنامه ای را که ناسا در دولت قبل داشته است، تغییر می دهد تا اهداف و برنامه های خودش را در ناسا پیاده کند. موقعی که آقای بوش رئیس جمهور بود می گفت ما باید پایگاهی در ماه بسازیم. بنابراین طرح ها و برنامه ریزی های او بیشتر مربوط به بخش فضانوردی بودند. بعد که آقای اوباما آمد گفت ما نباید به ماه برویم و باید به چشم اندازهای دورتری دست پیدا کنیم. ما باید به مریخ برویم و به همین دلیل برنامه های ناسا طی آن هشت سال کمی تغییر کرد. حالا هم که آقای ترامپ روی کار آمده است، باز هم زمزمه هایی مطرح شده است مبنی بر این که آقای ترامپ هم دوست دارد که به ماه برگردیم.»

آخرین پروژه ای که نادری یک سال پیش از بازنشستگی اش آن را آغاز کرد، پروژه پر هزینه ای است با هدف رسیدن به یکی از قمرهای مشتری به نام «یوروپا». «حدس می زنیم اگر قرار باشد حیات یا زندگی، (به هر شکل آن) جایی وجود داشته باشد، باید در یکی از این دو قمر باشد. یکی از اینها یوروپا، قمر مشتری است و دیگری اسلادوس، یکی از قمرهای زحل یا کیوان. یکی از مهم ترین دلایلش هم این است که حدس می زنیم شاید شرایطی که برای وجود حیات لازم است، در این دو قمر وجود داشته باشد. از جمله مهم ترین این شرایط وجود آب مایع است که مشخص شده است این دو قمر اقیانوسی از آب مایع دارند.»

مدتی است که شرکتی که تجربه چندانی هم در زمینه فضانوردی ندارد، ادعا کرده است که می خواهد انسان ها را طی سفری بی بازگشت به مریخ بفرستد. آیا چنین طرحی معقول است؟ «آن طرح که کاملا تبلیغاتی بود و کسانی که دست اندرکار فضا هستند، آن شرکت و آن ادعاها را جدی نگرفتند و بعد هم دیدیم که تب و تاب آن هم فروکش کرد. به نظر من سروصدا به پا کردن کار ساده ای است و می توان با تبلیغات نظر مردم را جلب کرد. برای نمونه هر کسی می تواند مبلغی بدهد و در برنامه سفر به مریخ ثبت نام کند و بعد در مهمانی ها، با افتخار برای دوستان و آشنایانش تعریف کند که من داوطلب شده ام که به مریم بروم. شوخی خوبی است ولی شما جدی نگیرید.»

اشتیاقی که فروکش نکرد
نادری، فوریه 2016 بعد از 36 سال فعالیت در ناسا تصمیم گرفت بازنشسته شود و با نگارش نامه ای از همکارانش خداحافظی کرد. او در این نامه نوشت: «36 سال قبل زمانی که به ناسا پیوستم فکر می کردم تا زمانی که شور و شوقم نسبت به کار باقی است اینجا می مانم و روزی که احساس کنم این اشتیاق در حال کمرنگ شدن است، اینجا را ترک خواهم کرد. اکنون بعد از گذشت 36 سال نه تنها آن روز نیامده، بلکه هر آنچه باعث عشقم به کار در این مکان بود، بیشتر هم شده است. با وجود این فکر می کنم اکنون زمان مناسبی است که این مشعل را به فرد دیگری بدهم.»

محل کار فیروز نادری، آزمایشگاه پیشرانش جت (Jet Propulsion Laboratory یا به اختصار جی پی ال) بود که یکی از آزمایشگاه های علمی و فناوری ناساست. فعالیت اصلی این آزمایشگاه پرتاب و کنترل ماموریت های بی سرنشین است که به مسافت های بسیار دور، از جمله به مکان هایی بیرون از منظومه خورشیدی ارسال می شوند. آزمایشگاه پیشرانش جت در پاسادینای کالیفرنیا قرار دارد و زیر نظر «کلتک» فعالیت می کند.

مردی با افتخارات بی پایان
دستاوردهای دکتر فیروز نادری بسیار ارزشمند هستند و به همین دلیل بارها از او قدردانی شده است. در ادامه تنها چند نمونه از جوایز و مدال هایی را که به او اهدا کرده اند، با هم مرور می کنیم.