ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان ، ستاره‌شناس ، فیلسوف ، جغرافیدان و مورخ شهیر ایرانی در دوره عباسیان است. وی در حدود سال ۷۸۰ میلادی (قبل از ۱۸۵ قمری)در خوارزم (ازبکستان کنونی) زاده شد.ابن ندیم و قفطی اصالت او را از خوارزم می دانند.لقب وی معمولاً اشاره به شهر خوارزم دارد که همان خیوه کنونی واقع در جنوب دریاچه آرال مرکزی و بخشی از جمهوری ازبکستان است.شهرت علمی وی مربوط به کارهایی است که در ریاضیات به‌ویژه در رشته جبر انجام داده به طوری که هیچیک از ریاضیدانان سده‌های میانه مانند وی در فکر ریاضی تأثیر نداشته‌اند. وی را پدر جبر نامیده‌اند.مورخ مشهور علم، جورج ساترن، در طبقه بندی سده ای کتاب خود «مقدمه ای بر تاریخ علم» سده نهم هجری قمری را عصر خوارزمی می نامد.
خوارزمي رياضي‌دان بنام قرون وسطي است که حاصل تحقيقات و تأليفات او هنوز مورد استفاده مي‌باشد و كتاب جبر و مقابله او را بسياري از مترجمان مشهور قرون وسطي مانند ژيرارد دوكريمون و ربرت چستر و يوحناالاسباني (اشبيلي) و رودلف دوبرجس و لئونارد دوپيزا در قرون ميانه به لاتين ترجمه كرده اند وآخرين ترجمه كتاب او در سال ۱۹۱۵ توسط كارپيوسكي از روي ترجمه لاتين روبرت چستر چاپ و منتشر شد. بیشترین چیره‌دستی وی در حل معادله‌های خطی و درجه دوم بوده‌است. کتاب Algoritmi de numero Indorum که ترجمه کتاب جمع و تفریق با عددهای هندی او به لاتین است باعث شد تا دستگاه عددی در اروپا از دستگاه اعداد لاتین به دستگاه اعداد هندی تغییر یابد که هنوز نیز در اروپا و دیگر نقاط جهان فراگیر است. كلمه جبر را اروپائيان بطور كلي از کتاب خوارزمي و اصطلاح امروزی الگوریتم (Algorithmus) از اسم خوارزمی گرفته شده است. به هنگام خلافت مامون وی عضو دارالحکمه که مجمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مامون بود، گردید.خوارزمی کارهای دیوفانت را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت .
پس از سقوط امویان در ۱۳۲ هجری قمری و روی کار آمدن عباسیان، ایرانیان که در پیروزی عباسیان نقش اصلی را داشتند، برای نخستین بار (پس از سقوط خوارزمشاهیان بدست امویان)مناصب مهم و حساسی را در دستگاه خلافت به دست گرفتند. توجه خاص ایرانیان به ریاضیات، نجوم، پزشکی، فلسفه و دیگر شاخه‌های علوم عقلی موجب شد که خلفای عباسی نیز تحت نفوذ وزیران و کارگزاران ایرانی خود، اندک اندک به حمایت از دانشمندان علاقه‌مند گردند. چند سالی پیش از زاده شدن خوارزمی، و در سال ۱۶۰ قمری، هارون، خلیفه مقتدر عباسی به خلافت رسید. در زمان هارون خاندان ایرانی برمکیان، که سابقه‌ای کهن در پرداختن به علوم و حمایت از دانشمندان داشتند، به قدرت و اعتباری کم نظیر دست یافتند. برمکیان از همه‌ی امکانات خود برای ترجمه‌ی آثار علمی از زبان‌های پهلوی یا همان فارسی میانه (زبانی که پیش از فارسی دَری دست کم تا سده‌ی دوم هجری در ایران رواج داشت)، یونانی و سریانی (زبان کهن مردم سوریه) و پیشبرد پژوهش‌های علمی و فلسفی بهره بردند.
کوشش‌های برمکیان موجب شد مسلمانان گام‌های بلندی را در زمینه‌ی علوم مختلف بردارند. اما افزایش روز به روز شهرت و قدرت برمکیان، نگرانی هارون و دیگر بزرگان خاندان عباسی را برانگیخت و در نتیجه هارون در اواخر دوره‌ی خلافت خود (سال 187 قمری) برخی افراد این خاندان را کشت و بقیه را زندانی کرد. ۶ سال بعد هارون درگذشت و فرزندش امین به خلافت رسید. دوران کوتاه خلافت امین نیز سراسر به جنگ و خونریزی گذشت. نابودی برمکیان، مرگ هارون و ناآرامی‌های دوره‌ی خلافت توقفی کوتاه در روند پیشرفت علمی مسلمین ایجاد کرد. اما در سال ۱۹۸ قمری، با به خلافت رسیدن مأمون که در محیطی ایرانی رشد کرده بود و فرهنگ ایرانی تأثیر بسیاری بر او گذارده بود، توجه به پژِوهش‌های علمی به مراتب بیش از روزگار هارون شد.
به طور کلی دوران عباسیان، شاهد رشد فعالیت هاي علمی و تحقیقی در همه زمینه هایی بود که به دین و دنیاي مسلمانان بر می گشت.آشنایی مسلمین با علم و یا مباحث مربوط به کلام در واقع از عهد اموي نشأت و اساس گرفت و این عهد بود که در طی آن، در عراق و شام و مصر، کسانی که با علم و فلسفه یونان و هند و ایران آشنایی داشتند به اسلام گرویدند و یا به خدمت خلفاء و حکام مسلمان در آمدند.اگر چه سفّاح نخستین خلیفۀ عباسی- ۱۳۲ تا ۱۳۶ ه.ق توجهی به علوم نداشت و اما فعالیت هاي علمی در حکومت بنی عباس در واقع از زمان خلافت منصور و بناي شهر بغداد شروع و گسترش یافت.منصور به نجوم ، طب و کیمیا علاقه داشت تا جایی که بدون مشورت با ستاره شناسان به کاری دست نمی زد.بدین گونه بود که نوبخت اخترشناس ایرانی و ماشاء الله یهودی ایرانی بهمراه وزیر منصور به بغداد نزدیک شده و نقشه شهر را طراحی کردند. هارون موقعی به خلافت نشست که مسلمانا ن با اندیشه و آثار یونانیان و ایرانیان آشنا شده بودند و مترجمان بسیاري را در رشته هاي گوناگون در محلی به نام بیت الحکمه مأمور ترجمه کتب کرده بودند. در این هنگام بود که محمد بن موسی خوارزمی براي استفاده از کتب، مطالعه و تحقیق به بیت الحکمه می آمد چون آنجا هم کتابخانه و هم مرکز ترجمه، تألیف و تحقیقات علمی شده بود. لازم به ذکر است که بیت الحکمه یا خزانه الحکمه به تقلید از دارالعلم جندی شاپور ( در دوره ساسانیان ) ایجاد شد.این مرکز نخستین بار در عهد هارون الرشید تاسیس شد و در عهد مامون به کمال رسید.ظاهراً فعالیت اصلی آن ترجمه آثار علمی و فلسفی یونانی الاصل بود. بدین ترتیب در آنجا کتابخانه ای به نام خزانه الحکمه تاسیس شد ، که همه کتابخانه خلافتی در اختیار و کنترل خوارزمی بود.
گوید قبل از اینکه محمد بن موسی خوارزمی در دارالحکمه مستقر شود او را به سرزمین هند فرستادند تا حساب هندی را بیاموزد خوارزمی پس از بازگشت از هند دو اثر «حساب الهند» و دیگری «الجبر و المقابله» را نگاشت. وی نتایجی را که یونانیان و هندیان بدست آورده بودند را تلفیق کرد و بدین ترتیب سبب انتقال مجموعه ای از معلومات جبری حسابی شد که در ریاضیات قرون وسطی تاثیر عمیقی گذاشت.
خوارزمی در دربار مامون عباسی بسیار مورد توجه قرار داشته ،وی بزرگترین ریاضیدان دربار و از منجمین و مشاورین رصدهای بیت‌الحکمه عباسی به حساب می‌آمده. گویند مامون بخش‌های مربوط به هند را بدو واگذار کرده بود که این نشان از آشنایی وی به علوم و سرزمین‌های هند دارد. وی همچنین مسئول تهیه اطلسی از نقشه های آسمان و زمین بود.شاید وی از جمله کسانی بوده که در اندازه گیری طول نصف النهار کره زمین در دشت سنجار شرکت داشته است.
واثق خلیفه از قراري که ابن خردادبه حکایت می کند تحت تأثیر ذوق کنجکاوي، محمد بن موسی خوارزمی منجم را با عده اي به بیزانس فرستاد تا دربارة محل غاري که می گویند اصحاب کهف در آنجا مدفون شده اند تحقیق کند.
تمبر یادبود خوارزمی منتشر شده در 1983 توسط شوروی
ارسال مطلب به ایمیل دوستاتون:
